तो खीण

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

मार्गारेट एलिना अॅटवूड (1939 -) ही कॅनडांतली कवी, कादंबरीकार, साहित्य समिक्षक, निबंदकार, शिक्षक, पर्यावरण वावुरपी आनी आविश्कारक. 1961 सावन तिणें 18 कविता संग्रह, 18 कादंबऱ्यो, 11 अकाल्पनीक पुस्तकां, णव लघुकथा संग्रह, आठ बाल पुस्तकां आनी दोन चित्रात्मक कादंबऱ्यो उजवाडायल्यात. तिच्या साहित्यांत लिंग आनी अस्मिताय, धर्म आनी मिथक, भाशेची शक्त, हवामान बदल, सत्तेचें राजकारण अशे वेगवेगळे विशय आस्पावतात. तिच्यो जायतीं कवितां मिथक आनी परीकथांतल्यान प्रेरीत आसात, ज्यो तिका खूब ल्हान पिराये सावन आवडटाल्यो. तिचो कॅनडांतल्या ऑन्टारियो राज्यांतल्या ऑटावा शारांत जालो. तिणें आपलीं सुरवातेचीं वर्सां उत्तर क्युबेक राज्यांतल्या रानांनी सारलीं. थंय तिचो बापूय कीटकशास्त्रज्ञ म्हणून काम करतालो. ह्या पयसुल्ल्या वातावरणाचो तिचे कल्पनेचेर व्हड प्रभाव पडलो आनी उपरांत तो तिच्या लेखनांत परत परत येवपी विशय जालो.
तिचें कुटुंब टोरोंटोंत स्थायीक जालें तेन्ना ती सुमार इकरा वर्सांची आशिल्ली. ल्हान पिरायेचेर ती कविता आनी कथा बरोवपाक लागली. टोरोंटो विद्यापिठांतल्या व्हिक्टोरिया कॉलेजींत तिणें इंग्लीश साहित्यांत कलेची पदवी मेळयली. मॅसॅच्युसेट्सांतल्या कॅंब्रिज हांगाच्या रॅडक्लिफ कॉलेजींत (सद्या हार्वर्ड विद्यापिठाचो एक भाग) पदवी अभ्यास केलो आनी उपरांत इंग्लीश साहित्यांत पदव्युत्तर पदवी मेळयली. 1961 वर्सा तिणें आपलें पयलें कविता पुस्तक ‘डबल पर्सेफोन’ उजवाडायलें. सुर्वेच्या काळांतलें नारीवाद, पर्यावरणवाद, डिस्टोपिया ह्या विशयांवयलें तिचें संशोधन तिचे साहित्यीक कारकिर्दीची बुन्याद जाली.
तिका तिच्या साहित्यीक कृती खातीर जायते पुरस्कार आनी भोवमान मेळ्ळ्यात, तातूंत बुकर इनाम, गव्हर्नर जनरल पुरस्कार हांचो आस्पाव जाता. 2000 वर्सा तिका कंपॅनियन ऑफ द ऑर्डर ऑफ कॅनडा हो देशांतलो सगळ्यांत व्हडलो नागरी भोवमान फाव जालो. अॅटवूडाच्या जायत्या कृतींचें रुपांतर चित्रपट, दूरचित्रवाणी मालिका आनी माचयेर निर्मिती जावन साहित्य जगांत तिची लोकप्रियता आनी प्रभाव वाडत आसा. संवसारभरांतल्या शाळांनी आनी विद्यापिठांनी तिच्या ग्रंथांचो अभ्यास जाता.
डिस्टोपियन फिक्शन हें तिचें एक खाशेलपण. डिस्टोपिया म्हळ्यार एक भिरांकूळ संवसार. ‘द हॅंडमेड्स टेल’ आनी तिचो दुसरो वांटो ‘द टेस्टमेंट्स’ ह्या कादंबऱ्यानी तिका एक वेगळी वळख दिल्या. बायलांक वश करून फकत प्रजनना खातीर वापरपी सर्वाधिकारवादी समाजांत घडिल्ल्यो ह्यो कादंबऱ्यो. नायिका ऑफरेड हिचे कथेवरवीं अॅटवूड लिंगीक जुलूम, प्रजनन हक्क आनी धर्मीक अतिरेकाचे धोके ह्या विशयांचेर संशोधन करता. ह्या ग्रंथांचो साहित्य आनी लोकसंस्कृतायेचेर म्हत्वाचो परिणाम जाल्ल्यान लिंग, सत्ता आनी निरंकुशता हांचेविशीं नव्यान भसाभास सुरू जाली. खासा करून ‘द हॅंडमेड्स टेल’ ही नारीवादी साहित्याची एक मौलिक कृती जिचें रुपांतर एक लोकप्रिय दूरचित्रवाणी मालिकेंट केलां. पर्यावरणीय प्रस्नांचो हुस्को तिच्या जायत्या कृतींनी दिसून येता, ‘मॅडअॅडम’ ही एक त्रयी. तातूंत ‘ओरिक्स अँड क्रेक,’ ‘द इयर ऑफ द फ्लड’आनी “मॅडअॅडम” हांचो आस्पाव जाता. ह्या कादंबऱ्यांतल्यान अॅटवूड जेनेटिक इंजिनियरिंग वा आनुवंशिक अभियांत्रिकी, पर्यावरणीय नाश आनी सैमीक जगांतल्या मनशान केल्ल्या शोशणाचे परिणाम ह्या विशयांचो खोलायेन अभ्यास करता.
‘कॅट्स आय’ ही कादंबरी बायल इश्टागतीचे किचकटीचे संबंद आनी भुरगेपणां जाल्ल्या आघाताच्या जीणभर उरपी परिणामांचेर खोलायेन पावता. कादंबरीची नायिका इलेन आपल्या भुरगेपणांतल्या इश्टां कडेन आशिल्ल्या त्रासांच्या संबंदांचेर आनी जीणेची गतीशीलताय तिचे आत्मसंवेदनेक कशे तरेन आकार दिता हाचेर चिंतन करता. यादी, अस्मिताय, कलेची स्वताची अभिव्यक्ती आनी सवस्तकायेचें साधन म्हणून तिगून उरपी शक्त हे ह्या कादंबरेचे विशय. ‘एलियस ग्रेस’ ही एकुणिसाव्या शेंकड्यांत कॅनडांत खुनाच्या आरोपांत दोशी थारिल्ल्या आयरीश स्थलांतरीत तरणाट्या ग्रेस मार्क्स हिचे खरे कथेचेर आदारिल्ली इतिहासीक कादंबरी. तिणें मानसोपचारतज्ञा कडेन केल्ल्या संवादाच्या काल्पनीक विवरणांवरवीं अॅटवूड याद, सत्य आनी कथाकथनाच्या स्वरुपाच्या विशयांची तपासणी करता. ‘द पेनेलोपियाड’ ही एक कादंबरी होमराचे ‘द ओडिसी’ हे कथेची पुनर्कल्पना.ओडिसी चे कथेंतली पेनेलोप हिचे नदरेन फांशी दिल्ल्या बारा दासींचें कथन मूळ मिथकाचेर नारीवादी टिका करता; बायलांचो आवाज निश्क्रीय करपाच्या विशयाचेर संशोधन करता. ह्यो अॅटवूडाच्या म्हत्वाच्या कृतींच्यो आनी तांच्या विशयात्मक खोलायाच्यो फकत कांय देखी.
आपल्या पुराय कृतींनी अस्मिताय, सत्ता आनी वास्तवाची बांदावळ हांचेर उजवाड घालून तिचीं पात्रां चड करून जुलमी वेवस्था आनी स्वायत्तता ह्या प्रस्नां कडेन झगडटात. जटिल पात्रांचें आनी तांच्या संघर्शांचें बारीकसाणीन चित्रण, लिंगीक भुमिका, प्रजनन हक्क आनी पितृसत्ताक जुलूम हांचेविशीं तिणें केल्ल्या संशोधनाक लागून नारीवादी प्रवचनाचेर खोल परिणाम जाला.
कविता, लघुकथा, निबंद, साहित्य समीक्षा हातूंतल्यान तिची भौमुखी प्रतिभा, वेगवेगळ्या प्रकारांनी आनी रुपांनी काम करपाची तांक दिसता. तेभायर तिच्यो कृती राजकी अतिरेक, संस्कृताय, नागरी स्वातंत्र्यांची राखण ह्या समकालीन प्रस्नांचेर भर दितात. तीक्ष्ण बुद्धी आनी निरिक्षणांतल्यान ती वाचप्यांक आपल्या भोंवतणच्या संवसाराची विमर्शीक तपासणी करपाक प्रोत्साहन दिता. तिची धाडसी कल्पनाशक्त, खर समाजीक टिप्पणी आनी मनशाच्या अणभवांतल्या

घुस्पागोंदळाचो सोद घेवपाची अखंड वचनबद्धताय हाका लागून तिच्यो कृती वाचप्यांक मोहित करून लेखकांच्या फुडल्या पिळग्यांक प्रेरणा दितात.
तिच्या कवितांनी लेगीत मोग, सैम, अस्मिताय, राजकारण, नारीवाद ह्या सारक्या विंगड विंगड विशयांचो आस्पाव जाता. जिवी प्रतिमा आनी उमळशीक वाडवपी अचूक भाशेचो वापर आशिल्ले तिचे कवितेंत चड करून विनोद आनी विडंबन हांचोय आस्पाव जाता. तिणें आपले पुराय कारकिर्दींत जायते म्हत्वाचे काव्यसंग्रह उजवाडायल्यात. तिच्या’ द सर्कल गेम’ ह्या कविता संग्रहाक गव्हर्नर जनरलचो कवितेचो पुरस्कार फाव जालो. ह्या संग्रहांत अॅटवूडाचो सुरवातेचो काव्यात्मक आवाज दाखयला जाका लागून अॅटवूडाक कॅनडियन कवितेंत एक म्हत्वाचो आवाज म्हूण स्थापन केलो. ‘द एनिमल्स इन दॅट कंट्री’ ह्या संग्रहांत अॅटवूड अस्मिताय आनी मनीस संबंद हे विशय सोदून वाचप्यांक मनशाचे स्थितीचो पर्यावरणा कडेन आशिल्ल्या संबंदाचें एक आकर्शक रूप सादर करता. ‘मॉर्निंग इन द बर्नड हाऊस’ हो तिचो एक नामनेचो कविता संग्रह, तातूंत लुकसाण, याद आनी मनशाच्या आत्म्याच्या लवचीकपणाच्या विशयांचेर संशोधन केलां. ह्या संग्रहांतल्यो कविता खोलायेन वैयक्तीक आनी अंतर्निरीक्षणी आसून तातूंत एटवूडाच्या स्वताच्या दुख्खाच्या आनी परिवर्तनाच्या अणभवांचें प्रतिबिंब दिसता. ‘द डोर’ हातूंत विंगड विंगड विशय आनी शैलींचो आस्पाव जाता. मोग आनी मरण हांचेर चिंतन ते राजकारण आनी सत्तेचेर समाजीक टिप्पणी मेरेन ह्या संग्रहांतल्या कवितांनी तिचें कविता ह्या माध्यमाँवयलें प्रभुत्व दाखयता. तिचो सगळ्यांत हालींचो कविता संग्रह ‘ डियरली’ वाचप्यांक जाण्टेपण, याद आनी काळ फुडें वचपाचेर तशेंच जिविताच्या खीणयाळ्या स्वभावाचेर आनी मोगाचे शक्तीचेर चिंतन करपाक आपयतात.
‘धिस इज द फोटोग्राफ ऑफ मी’ ही तिची ‘द सर्कल गेम’ ह्या संग्रहांतली दिसप आनी वास्तव हांचे मदलो संबंद, प्रतिमा आमचे विशींचें सत्य उक्तें करपी कविता. ‘यू फिट इनटू मी’ ही मोग आनी संबंद हांच्या परंपरीक कल्पनांक उध्वस्त करून वाचप्यांमदीं अस्वस्थताय निर्माण करता. व्हेरिएशन्स ऑफ वर्ड स्लीप’ हे कवितेंत अॅटवूड न्हिदेचो बहुआयामी स्वभाव आनी ताचें प्रतिकात्मक म्हत्व सोदून काडटा. ‘सायरन सॉन्ग’ ही ग्रीक मिथकाची पुनर्कल्पना आशिल्ली कविता सायरनाच्या आवाजा वरवीं वाचप्यांक लिंग, इत्सा आनी प्रलोभनाच्या स्वरुपा विशींच्या गृहीतकांचेर परतून विचार करपाचें आव्हान दिता. ‘स्पॅलिंग’ कविता भाशेची शक्त आनी उतरांनी संवसाराची आमची समजूत कशी आकार दिवंक शकता हाचें मार्मिक संशोधन. ‘अ वुमन्स इश्यू’ ही कविता तर वाचप्याचें काळीज पिंजून उडयता. बायलांक पारंपारीक लिंगीक नेमांक पाळो दिवपाचो दबाव आनी पितृसत्ताक समाजांतल्यान तांकां मेळपी मर्यादीत पर्याय हांचेर ती उजवाड घालता. अश्यो तिच्यो आनीक कितल्योश्योच कविता न विसरपा सारक्यो.
‘द मोमेंट’ ही मार्गारेट अॅटवूडाची कविता मनशाचे भौतिक गजालींचेर आपलें धनीपण गाजवपाचे वृत्तीचेर खोलायेन पावता. तिची सुसंगत रचणूक काळाच्या चक्रीय स्वरुपाचें पडबिम्ब दाखयता. खीण म्हळ्यार चैतन्यांत फुटपी यादीचे कुडके आनी तातूंत जिणेचें सार आसता. अस्तित्वाच्या विस्तारा भितर वैयक्तीक खीण म्हत्व धारण करतात. मनीस आत्मकेंद्रित जावन आपूण म्हळ्यार सगळो संवसार अशें चिंतता पूण मनीस खिणयाळो आनी संवसार सासणां खातीर आसता हेंच निमणें सत.

तो खीण

तो खीण जेन्ना, जायत्या वर्सां उपरांत
कश्ट आनी लांब भोंवडेच्या
तूं तुज्या सालाच्या मदीं उबो रावता,
घर, अर्द एकर, चौखण मैल, जुंवो, देश,
जाणून निमाणो थंय कसो पावलो तें
आनी म्हण्टा, हें म्हजे मालकेचें.

तोच तो खीण जेन्ना झाडां सोडटात
तुजे भोंवतणीं आशिल्लीं तांचीं मोव भुजां,
परत घेतात सुकणीं आपली भास,
कोसळटात डोंगरा सुळके वेरो वचून,
वारें सरता फाटीं तुजे कडल्यान ल्हारां भशेन
आनी मेळना तुकां स्वास घेवंक.

ना, ते फुतफुततात. तुजे कडेन कांयच ना.
तूं एक भेट दिवपी आशिल्लो, वेळावेळार
दोंगर चडत, झेंडो रोयत, घोशणा करीत.
आमी केन्नाच तुजे मालकेचे नाशिल्ले.
तुवें आमकां केन्नाच सोदूंक ना.
तें सदांच उरफाटें आशिल्लें.

शैलेंद्र मेहता
9820654233