ठुमरीची राणी : शोभा गुर्टू

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

गझल गायनांत बेगम अख्तराचो तिचेर प्रभाव आशिल्लो म्हणून तिका गजल शौकीन ‘छोटी अख्तर’ म्हण्टाले. तिणें ठुमरीचो बाज आशिल्लीं कांय भजनाय गायल्यांत.

कलाकार

ठुमरी ह्या शास्त्रीय गायन प्रकारांत मोलादीक भर घालून  ठुमरी परंपरा लोकप्रीय करपाचें स्रय गायिका शोभा गुर्टूक वता. शोभा विश्वनाथ गुर्टूचो (लग्ना पयलींचें नांव भानुमती शिरोडकार) जल्म बेळगांवां जाल्लो. ती मूळ गोंयांतली. तिची आजी गायिका जाल्यार आवय मेनकाबाय शिरोडकार शास्त्रीय गायिका आनी नृत्यांगना. भुरगेपणांतल्यान शोभाक सूर- तालांचें बाळकडू मेळ्ळें. मेनकाबायक अदाकारीन ठुमरी गायन करपाक  फाकिवंत आशिल्ली. भूर्जीखाँ आनि घम्मनखाँ हांचे कडल्यान प्रशिक्षण घेता आसतना रियाजा वेळार आवयचे कुशीक बसून गाण्या वेळार विंगड मुद्रा अभिनय पळोवन, गाणें आयकून भानुमतीक (शोभा) शास्त्रीय गायना विशीं  गिन्यान मेळ्ळें. फुडें ल्हान पिरायेचेर शास्त्रीय संगीताचें औपचारीक शिक्षण अल्लादियाखाँ हाचो धाकटो भाव भुर्जीखान हाचे कडेन सुरु जालें.  तिची ग्रहणशीलताय आनी प्रतिभेक लागून भुर्जीखानाच्या घराण्यान तिका आपल्या कुटुंबा मदीं आस्पावन घेतलें. मागीर तिणें उस्ताद नथ्थन खान हाचे कडल्यान संगीत शिकपाक सुरवात केली. उस्ताद घम्मनखान भानुमतीले आवयक, ठुमरी- दादरा आनी हेर उपशास्त्रीय संगीत प्रकार शिकवपाक मुंबयच्या घरांत येतालो तेन्ना भानुमतीय तांचे कडल्यान शिकताली. 

उस्ताद नथ्थन खान हाचे कडल्यान मेळिल्ल्या‌‌ प्रशिक्षणान शोभाली जयपुर-अतरौली घराणाची बुन्याद घट जाली. पूण तिचो कल सैमीक ठुमरी शिकपा वटेन आशिल्लो. मुखार बेळगांवच्या विश्वनाथ गुर्टू कडेन लग्न जातकूच तिचें नांव शोभा गुर्टू जाले. विश्वनाथालो बापूय पंडित नारायणनाथ गुर्टू हो बेळगांव पुलीस विभागांतलो वरिश्ठ अधिकारी. तो स्वता संगीत विद्वान, सितारवादक. तागेल्या तीन पुतां मदलो धाकलो नामनेचो तालवादक. शोभाक माव नारायण नाथाचो तिगेल्या गायनाचो विस्तार करपाक आदार मेळ्ळो. कारण किशोरी आमोणकार, जितेंद्र अभिषेकी, लता मंगेशकार ह्या कलाकारां कडेन ताचे बरे संबंद आशिल्ले.

धनिक लोकांल्या मनरिजवणे खातीर जावपी ठुमरी गायन हो शृंगारीक नाच करपी  समाजां मदलो गायन प्रकार. ताचे फाटल्यान जायतीं कारणां आसूं शकतात. अस्तंगत पावपी ठुमरीक आपणावन ती लोकां मदीं रुजोवपाचें व्हड काम शोभा गुर्टून केलां. उस्ताद नथ्थन खान आनि उस्ताद गुलाम हुसैन खान हांचें कडल्यान ठुमरी आनि दादऱ्याचे  रहस्याचो तिणें अभ्यास केल्लो. तिगेल्या गळ्यांत ठुमरीचो आत्मो आशिल्लो अशें म्हणल्यार अतिताय जावची ना. पूरब वा बनारसी पंजाबी ढंगातल्यो हरकती- मुरक्यांची प्रमाणबद्ध भरसण करून शोभा गुर्टू गायन सादर करताली. शोभा  गुर्टूलो आवाज खूब वेगळो. तिणें ठुमरी गायना खातीर कांय प्रमाणांत बसक्या, दाट, मर्दानी पहाडी आवाजाचो बरो उपेग केलो. तिगेल्या ठुमरी गायनांत संयम, पांडित्य आनी गिरेस्तकाय आशिल्ली. हाचो पुरावो तिगेल्या मैफलींच्या व्हिडिओ रेकॉर्डिंगांतल्यान मेळटा. शास्त्रीय गाण्यांतल्या मैफलींत मानेच्या, हाताच्या, भुवयांच्या हालचाली, मुरमुरकें हास्य अशी मवाळ अदाकारी आसताली. ती सांगीतिक आविश्कारांतली वेगळी, उथळ आनि फकत शारीरिक नासताली. उतरां आनी संगीता वांगडा एकजिव आशिल्यान शोभाक प्रेक्षकां कडेन उक्तो संवाद सादप शक्य जातालें. सगळ्या म्हत्वाच्या माचयांचेर  शोभा गुर्टून सादरीकरण केल्लें. गायना वांगडाच बिर्जू महाराजाचो कथक नाचा सयत गावच्यो कार्यावळी केल्ल्यो.

ठुमरी- दादरा घाटांतील कजरी, सावन, झूला, चैती, फाग, होरी, बारहमासा, ‘केसरिया बालम पधारो म्हारे देस’ सारखा राजस्थानी मांड असले विंगड  प्रकार शोभा सहज सादर करताली. ठुमरीच्या दीपचंदी, जत, कहरवा, दादरा ह्या ठेक्यां वांगडाच तिणें अष्टरूपक  सारखे निजाच्या तालांतूय गायन केल्लें. शोभा गुर्टू मैफलीत यमन, सोहनी सारक्या रागांतली बंदीश ठुमरी सयत गायताली. मास्टर दीनानाथांले धर्तीतलें ‘शांतदांत कालिका ही’, ‘नाचत ना गगनात नाथा’ सारकीं नाट्यपदां मैफलीत गाताली. उर्दू गजलाचेरूय तिचो शेक आशिल्लो. गझल गायनांत बेगम अख्तराचो तिचेर प्रभाव आशिल्लो म्हणून तिका गजल शौकीन ‘छोटी अख्तर’ म्हण्टाले. तिणें ठुमरीचो बाज आशिल्लीं कांय भजनाय गायल्यांत. ती स्वता गीतकारय आशिल्ली. ‘रंगी सारी गुलाबी चुनरिया’, ‘मोरे सैंया बेदर्दी’, ‘पतझड़ आई सखिया’ ही  शरद ऋतूंतली रचना, ‘सैंया निकस गए मैं ना लड़ी थी’ (संत कमालीचें पद) अश्य जायत्यो ठुमरींची निर्मणी शोभान केल्या. ठुमरी खातीर सादारणपणान उपेगांत नाशिल्ले राग तिणें वापरले, देखिक बिभास आनि भटियार (आ जा रे आ जा मीत पिहरवा), जनसंमोहिनी (मोरे घर आए). ठुमरी सयत तिणें कांय बंदिशींची निर्मणी केल्ली.

‘धन्य ते संताजी धनाजी’, ‘कलावंतीण’, ‘लाल माती’ ह्या मराठी तर ‘पाकीजा’, ‘दस्तक’, ‘प्यासी औरत’, ‘फागुन’, ‘प्रहार’ ह्या हिंदी चित्रपटां खातीर तिणें पार्श्वगायन केलां. 1972 च्या कमल अमरोहीच्या ‘पाकीजा’ चित्रपटांत तिका पार्श्वगायनाची पयली संद मेळ्ळी. तातूंत तिणें ‘बंधन बांधो’ हें भोपाली गीत गायलें. हाचे उपरांत 1973 वर्सा तिणें ‘फागुन’ चित्रपटांत ‘’मोरे सैय्याँ बेदर्दी बन गए कोई जाओ मनाओ ’ गायलें.

‘मैं तुलसी तेरे आंगन की’ सिनेमांतले ‘सैंया रूठ गए’ या दादर्‍याचे गायना खातीर शोभा गुर्टूक ‘सर्वोत्कृष्ट पार्श्वगायना’चो फिल्मफेअर पुरस्कार (1978) मेळ्ळो. मराठी भावगीतांचे मळारय शोभा गुर्टूंन छाप सोडल्या. संगीतकार श्रीकांत ठाकरे हाणें तिचे कडसून ठुमरीचो बाज आसपी  ‘उघड्या पुन्हा जहाल्या’, ‘त्यांनीच छेडले गं’, ‘बोल कन्हैया’, ‘माझिया प्रियाला प्रीत कळेना’, ‘रे नंदलाला तू छेडू नको’, (उमाकांत काणेकर), ‘अधीर याद तुझी’ (वंदना विटणकर) ही भावगीतां, तशेंच ‘अहो जाईजुईच्या फुला’ (दशरथ पुजारी) आनी ‘तुझी सुरत मनात भरली’ (शांता शेळके) असलीं भावगितां गावन घेतलीं. तीं रसिकप्रिय जालीं.  तिचो पुत नामनेचो ड्रमर त्रिलोक गुर्टू. ताचे खातीर फ्युजन- प्रकारांतल्यो रचणुको गायल्यात. आकाशवाणी आनी दूरदर्शनाच्या माध्यमांतल्यान शोभा गुर्टूली कला रसिकां मुखार सातत्यान येत रावली.

‘संगीत नाटक अकादमी’ पद्मभूषण’, ‘लता मंगेशकर’ पुरस्कार, ‘शाहू महाराज’ सन्मान, ‘महाराष्ट्र गौरव’ पुरस्कार तिका मेळ्ळ्यात. 

2000 वर्सा भारत प्रजासत्ताकाच्या पन्नास वर्सांच्या निमतान गायक आनी संगीतकारांच्या पंगडान गायिल्लें ‘जन गण मन’ हें राष्ट्रगीत गायपाचोय भोवमान तिका मेळ्ळो. सुमार पांच दशकां ‘ठुमरिची राणी’ म्हूण नामना जोडिल्लें हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतांतलें लखलखपी नखेत्र 27 सप्टेंबर 2004 ह्या दिसा निखळ्ळे. सरला भिडे, शुभा जोशी, धनश्री पंडित, राजश्री पाठक अशे कुशळ शिश्य तिणें घडयल्यात. तिचे दोगूय पूत संगीत मळार काम करतात. संगीत मनांत आसप गरजेचें… स्वर केन्नाच जबदस्तीन फुलनात, ते मनांतल्यान आपसूक अचळय फुलताच ! भारतीय संगीत विश्वाक शिकवण दिवन आपल्या आवाजान रसिकांक मोनेळ घालपी शोभा गुर्टू सदांच याद उरतली.

—————————–

सुदिन वि. कुर्डीकार