जिबेवेली जतनायः लोकवेदाचें भांडार गिरेस्त करपी पुस्तक

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

कोंकणी आनी मराठी ह्या दोनय भासांतल्यान सातत्यान बरोवपी कांय अवघेच लेखक आसात, तांचे मदीं सखाराम बोरकार हांचें नांव मुजरत घेवचें पडटलें.

जिबेवेली जतनाय – म्हणी फाटली काणी हें सखाराम शेणवी बोरकार हाचें पुस्तक कांय दिसां आदीं संजना प्रकाशनान उजवाडाक हाडलें आणि ह्या पुस्तकान सगळ्यांचीच नदर वोडून घेतली. ह्या पुस्तकाचो लोकार्पण सुवाळो गोंयचीच न्हय तर भारताची शीम हुंपून, सखारामाच्या आप्त आनी इश्टांचे हजेरेत अमेरिकेंत जालो, हें ह्या पुस्तकाचे प्रसिध्दीचें आनी एक खास कारण. अभ्यासक-संशोधक हांचे वांगडाच साद्या वाचकांकूय हें पुस्तक वाचपाची आनी ह्या पुस्तकांतल्या म्हणी विशीं जाणून घेवपाची उमळशीक जाली.
दिसाळीं आनी सोशल मिडियां हांचेर आयिल्ल्या बातम्या वांगडाच ह्या पुस्तकाची वेग-वेगळे कडेन, वेग-वेगळ्या बरोवप्यांनी बरयिल्लीं परिक्षणांय ह्या दिसांनी वाचूंक मेळ्ळीं. कोंकणी बरोबर मराठी भाशेंतय ह्या पुस्तकाचेर बरयिल्ले लेख उजवाडाक आयले. हें सगळें वाचून, संशोधनाचें आंग आशिल्ल्या, तेच बरोबर लालित्यपुर्ण भाशेत बरयिल्ल्या ह्या पुस्तकान म्हाकाय भूल घाली आनी म्हाकाय ताचेविशीं बरोवपाक प्रवृत्त केलें.
सखाराम बोरकार हो कोंकणींतलो एक सिध्दहस्त लेखक. कोंकणी आनी मराठी ह्या दोनय भासांतल्यान सातत्यान बरोवपी कांय अवघेच लेखक आसात, ते मदीं ताचें नांव मुजरत घेवचें पडटलें. सातत्यानच न्हय, तर एकाच दिसा कोंकणी आनी मराठी ह्या दोनय भासांतल्या दिसाळ्यां ताचें लिखाण उजवाडाक आयिल्लें वाचूंक मेळटा. मुळांत अभ्यासू वृत्ती आशिल्ल्या ह्या लेखकांमदीं संशोधकीय दृष्टिय आसा. आधुनीक संशोधन पध्दतीचो ताका अभ्यासूय आसा. कसल्याय विषयाचेर संशोधनपर लिखाण करपाचें आसल्यार, त्या विषया संबंधान कोंकणी, हिन्दी, मराठी, इंग्लिश आऩी शक्य तर पोर्तुगीज ग्रंथ आनी पुस्तकांचो सोद घेवन, तांचे वाचन करून गरज थंय ताचे संदर्भ दिवन लेखन करप ही ताची स्वताची अभ्यास पध्दत, जी खूब थोड्या सर्जनशील लेखकांमदीं आशिल्ली पळोवंक मेळटा. सादी सर्दभ पुस्तकांची वळेरी कशी तयार करप हें सुध्दा कांय जाणांक जमना. पूण सखाराम बोरकार ताचे लिखाण शास्त्रशुध्द पध्दतीन करता हें मुजरत हांगा उल्लेख करूंक जाय. मूळचो कवी आशिल्लो हो बरोवपी, कविते कडल्यान ललित तशेंच चरित्र लेखना कडेन वळ्ळो. ते नंतर पुस्तक समिक्षा – परिक्षणां, उपरांत अनुवाद आऩी मागीर लोकवेद – संशोधन पर लेखनाकडेन पावलो. पूण ताच्या लेखनाक विशय आनी प्रकारांची ठोस अशी शिम-मेर मात घालूंक मेळना. कोंकणी संबंधी बरोवपाक, साहित्य, संस्कृती, शिक्षण असो कसलोय विशय ताका वर्ज ना. ‘ कोंकणी आनी कोंकणी मनीस ’ हो ताच्या लेखनाचो केंद्रबिंदू. गोंय, कोंकणी भाशा मंडळाचो उत्कृश्ट प्रपत्र लेखन पुरस्कार, तशेंच गोवा कोंकणी अकादेमीचो अनुवाद पुरस्कार, अशा भोवमानांनी सन्मानीत सखाराम ‘ जाग ‘ म्हयन्याळ्याचो मुखेल पालवी संपादपी म्हण वावुरता, थंयूय ताची चिकित्सक संशोधनवृत्ती नदरेक पडटा.
‘म्हणी’ हो सखारामाचो जिव्हाळ्याचो विशय. फाटल्या सुमार पांच वर्सावयर काळ तो म्हणिंचेर संशोधनपर तशेंच ललित स्वरुपाचें लिखाण करता. भांगरभूंय, अनन्य, बिम्ब, जाग अशा वेग-वेगळ्या नेमाळ्यांतल्यान तें लिखाण-लेख उजवाडाक आयल्यात. पूण ताणें ताच्या जिबेवेली जतनाय ह्या पुस्तकांत बरयलां ते प्रमाणे ताचो म्हणी संकलनाचो वावर 1997 तल्यान सुरू जाल्लो. आपले इश्ट आनी गोंय विद्यापिठाच्या तत्कालीन कोंकणी विभागाचे प्रमूख ड़ॉ. ओलिवीन्यु गोमीस हांणी आपल्याक हो वावर करूंक प्रेरीत केलें आनी आतांमेरेन ताच्या संग्रहात 11000 म्हणी संग्रहीत जाल्ल्यो आसात. ताचें हालिसरांचें चडशें लिखाण म्हणींचेर आधारून आसता. कोंकणी म्हणिंनी कितें कितें आसा, हाचो तो एका एका लेखावरवीं थाव घेता. देखीकः कोंकणी म्हणींतलो पावस, कोंकणी म्हणिंतलो बेबो… शिवाय कोंकणी म्हणिंचेर पुर्तुगीज वा फिरंगी भाशेचो कितें प्रभाव जाला, हाचेरूय ताचे लेख उजवाडाक येतात. हे ताचें संशोधनपर स्वरूपाचे लेखन. ते वाचतना ताची तातुंतल्या विशयाची जाण आनी कोंकणी-पोर्तुगीज भाशांचें गिन्यानय सहज लक्षांत येता.
प्रस्तूत पुस्तक हें म्हणिंच्या संकलन स्वरुपाचें. पुस्तकांत ताणें स्वताक संकलक म्हण मानून घेतलां, तरी म्हज्या मतान ह्या पुस्तकांत निकट्यो म्हणी संकलीत जाल्ल्यो नात, तर तांची फोडणिशी दिल्या, जी लालित्यपुर्ण आसा तेच बरोबर मुळाचो सोद घेवपी आसा. ताका लागून ‘ संकलक ’ ह्या बिरूदा परसय लेखक हें उतर चड समर्पक थारतलें आशिल्लें.
‘म्हण’ हो तोंडी साहित्याचो एक म्हत्वाचो प्रकार. कोंकणी समाजांत म्हणीक ‘म्हण्णी’,‘आदगत,’,‘ओपार’, ‘आण,’ ‘गाद’ अशा वेग-वेगळ्या नांवांनी वळखतात. तशें पळोवंक गेल्यार ‘म्हण’ हो लोकवेदाचो खूब पोरनो प्रकार. लोकवेदाच्या ‘तोंडी साहित्य’ प्रकाराचो तो एक उपप्रकार. म्हण म्हणजे अतिशय मार्मिकपणान, शक्य तितक्या मेजक्या उतरांनी, जिणेचें विदारक सत्य प्रगट करपी एक वचन. हें वचन केन्ना साहित्यीक शैलीत म्हणजे अळंकारीत रुपांत आसता, तर केन्ना, वस्तुस्थिती निदर्शक अशें वर्णनात्मक आसता. म्हणी रुपांत सत्य प्रगट करपाच्यो तीन तरा दिसतात. 1. अपूर्ण स्थितीचें दिगदर्शनच, (देखीकः गाडव गोड हागता तर डोंबारी भीक कित्याक मागता ? ), 2. अतिशयोक्तिचें वर्णन, ( देखीकः मेल्ल्या म्हशीक बारा शेर दूद.), 3. रुपकाचो आदार, ( देखीकः उडदां मदीं काळे गोरे, कितके वेंचचे वेंचतल्यान?). ‘पद्यशैली’ आनी ‘मोडवो आकार’ हीं म्हणीचीं दोन मुखेल गुणवैशिश्ट्या. प्रास वा पद्यशैलीक लागून म्हणी मदी ठसको येता. मोडव्या आकाराक लागून ती लोकांच्या स्मरणांत उरता.
म्हणीचें गुणधर्म पळयत जाल्यार मनशाक बोली गवसली आनी मनशामदीं विचार करपाची शक्त तयार जाली तेन्नाच्यान म्हण हो प्रकार जल्माक आयलो आसूंक जाय, फुडें दर वेग-वेगळ्या प्रसंगार जे अणभव आयले ते प्रमाण मनशाचे कल्पकतेंतल्यान नव्यो नव्यो म्हणी जल्माक आयल्यो आसूंक जाय. तशेंच ज्या काळार म्हण जल्माक आयली तो काळ मनशाच्या बौध्दीक उत्क्रांतीचो सुरवेचो काळ आसूंक जाय कारण त्यो पद्यशैलीत आसात आनी मनीस आपल्या भाशीक आनी बौध्दीक उत्क्रांतीच्या सुरवेच्या काळार तये-तालांतच उलयतालो, हें सर्वमान्य आसा.
तोंडी साहित्याच्या हेर प्रकारासारकी म्हणय कोणा एके कल्पक सभावाच्या, बुध्दीन शिटूक आनी दूरदर्शी व्यक्तिच्या प्रतिभेचो अविश्कार आसा, जी उपरांत लोकमानसान वा लोकसमाजान स्वीकारल्या आनी फुडें शेकड्यांनी वर्सां घोळणुकेंत उरून आयचे पिळगे मेरेन पावल्या. म्हज्या मतान म्हणीचे निर्मणेची प्रक्रिया आजय चालू आसा, मात तिचें रूप खूब वेगळे आशिल्ल्यान सर्वसामान्याक ती समजना. Urban Folklore हो जो नवो लोकवेदाचो प्रकार आज मुखार येता, तेमदीं म्हण हो मुखेल आसा. तरी पूण आयचे पिळगेमदीं आदल्यो म्हणी वापरपाची पध्दत सुटत गेल्या, एक तर त्यो म्हणी तांच्या जिवनशैलीकडल्यान खूब पयस गेल्ल्यो आसात, शिवाय उलतना म्हणीचो वापर करप हीं मागाशिल्लेपणाचीं लक्षणां, असो धवाड्यांमदीं संमज आसा. साहित्यीकां खातीर मात म्हण म्हणजे भाशेचो अळंकार .
‘जिबेवेली जतनाय’ हें उतर आदले पिळगेच्या कोंकणीच्या बरोवप्यांनी तोंडी सरस्पत वा तोंडी साहित्य ह्या अर्थान वापरलां, त्याच अर्थान सखारामान ह्या पुस्तकाक नांव दवरतना तें घेतलां, हें वेगळें सांगपाची गरज ना. तें घेवप खूब समर्पक आसा. ह्या पुस्तकांत वट्ट 138 म्हणी आसात, जांतुतल्यो कांय पोरन्यो तश्योच कांय अर्विल्ल्यो आसात, अशें एकंदर तांच्या अवलोकना वयल्यान स्पश्ट जाता. आपल्या व्हडल्या संग्रहांतल्यान सखारामान अतिशय चत्रायेन त्यो वेंचून काडल्यात आऩी दरेकी फाटली काणी दिल्या. थोड्योश्यो म्हणी वाक्प्रचाराचे धर्तेचेर गेल्ल्यो दिसतात, पूण म्हणी आनी वाक्प्रचार हेमदीं केन्ना केन्ना शिममेर घालप कठीण जाता.
लोकसाहित्याच्या हेर प्रकारासारखें म्हणीय ह्यो केन्ना, कोणें, कित्याखातीर रचल्यो हें सांगप कठीण, पूण तातुंतल्या तथ्यांवेल्यान कांय प्रतिभावंतांनी ताचो अंदाज काडला आनी ताचेर काणयो घडयल्यात, ज्यो फुडें घोळणुकेंत उरल्यात. पूण तांचो काळ हालींचो, चड फाटलो न्ही. म्हणी ह्यो कोणाक मारच्यो दिसल्यो म्हण मारूंक मेळनात, त्यो सहज प्रसंगानुरूप तोंडांतल्यान भायर सरतात. देखूनच म्हणीचें संकलन करप हें, हेर प्रकारा सारकें दीस थरोवन क्षेत्रांत वचून करपाचें काम न्ही. दिसपट्ट्या वेव्हारात कोणें म्हणिल्ली, सहज कानार पडिल्ली म्हण, नुलयत बरोवन दवरून संकलन करपाचें तें काम. शक्य आसल्यार कळाशेन त्यो काडून घेवच्यो पडटात. ताका लागून म्हणींचें संकलन करूंक वर्सांचीं वर्सां वतात. तेच खातीर म्हणींच्या वावरात फटींगपणाच्यो घडणुको खूब घडटात. आदल्या संकलकांचो वावर घेवन आपणें केल्ल्याचो आव हाडपय जाता. जे गोंयांतच न्ही, तर देश- विदेशांतय घडटा. समाज, जात, धर्म, लिंग, देश, वाठार…हाका धरून म्हणी मदीं समानताय आसा, तेच बरोबर वेगळेपणूय आसा.
Floril’egio dos Prov’erbios Concanis हें मों. सेबेस्तियांव दाल्गाद हांचें 1922 वर्सा पुर्तुगेज भाशेंत उजवाडाक आयिल्लें कोंकणी म्हणीचें पयलें पुस्तक. पूण मुखावेल्या सुमार 103 वर्सात फक्त म्हणिचीं 11 पुस्तकां उजवाडाक आयल्यांत. ह्या पुस्तकांतल्या फक्त कमलादेवी राव देशपांडे हांचें ‘म्हणी फाटली काणी’ – भाग 1, 2 आनी सखारामाचें हें 2025 तलें ‘जिबेवेली जतनाय’ ह्या पुस्तकांत म्हणींक धरून काणी दिल्या. हेरांनी फक्त अर्थ दिला.
म्हणी फाटले काणयेक लागून, हें पुस्तक येतल्या नव्या पिळग्यांक खूब उपकाराक पडटलें, कारण फाटले जिणेचे संदर्भ ह्या भुरग्यांक नवे आसतले, अनवळखी आसतले. अशा वेळार जिबेवयली जतनाय ह्या पुस्तकांतल्यो म्हणी फाटल्यो काणयो तांकां ते जिणेकडेन जोडटल्यो. हें ह्या पुस्तकाचें खास वैशिश्ट्य.
ह्या पुस्तकांतल्यो कांय काणयो खुलोवन सांगपाक आनीकय वाव आशिल्लो, फुडले आवृत्तीत तें घडटलें अशी अपेक्षा. एक म्हत्वपुर्ण, गडगंज आनी सुबक छापणावळ केल्लें पुस्तक उजवाडाक हाडून, कोंकणी लोकवेद भांडारांत गिरेस्त भर घाल्ले खातीर लेखक आनी प्रकाशक दोगांयचेंय काळजासावन अभिनंदन।

डॉ. जयंती नायक
9823575623