भांगरभूंय | प्रतिनिधी
भारतांत समाजीक न्यायाची घुडी हुबोवपी बिहारांतले क्रांतीकारी फुडारी बाबू जगदेव प्रसाद हाणीं म्हणून दवरलां – ‘संघर्श करताना आमचे पयले पिळगेक बलिदान दिवचें पडटलें, दुसरी पिळगी बंदखणींत पावतली आनी तिसरी पिळगी राजपाटार बसतली.’ गोंयच्या शाश्वत विकासाचो तशेंच सैम आनी नागरी वसाहतीची म्हुर्तमेढ रोवपी आदिवासींच्या पदरांत सतत संघर्श आयला. गाव, रानां, शेतां वसोवपी गावडे, कुणबी आनी वेळीप हांच्या पावल खुणांनीच आदी पुरीस उबो जालो. भारत हो शेती प्रधान देश, मनशाच्या संस्काराची पयली संस्कृती म्हळ्यार शेती. आजूनय ह्या देशांत शेतांची लागवड, पीकावळ आनी शिपणें पावसाचेर अवलंबून आसा. पावस तयार जावपाक लागता तीं रानां वसोवचीं पडटात तशीं तीं सांबाळचींय पडटा. देखून आदिपुरीस ह्या देशाचें संचीत, दायज आनी वैभव. ह्या संस्कृतीक दायजाचें भारतीय लोकशायेंत दावेदारींत रूपांतर करपांत मात आदिवासी समाजाक संघर्शाच्यो पेणी काडच्यो पडल्यो. भास, भूंय आनी भौसाच्या राजकारणांत अदिवासींच्या न्याय हक्काचे मुद्दे मात सतत दुर्लक्षीत उरले.
भारतांत गणतंत्र स्थापन जावन गोंयचे मुक्तीक सुमार बारा वर्सां लागली. भाऊसायब बांदोडकार हांचे नदरे खातीर शिक्षणाची दारां गोंयच्या भौसाक पयले फावट उक्ती जालीं.
उपरांत ‘कसता ताची जमीन’ ह्या शशिकलाताई काकोडकाराच्या एल्गारा खातीर भोंयच्या भौसाक आपल्या जमनी बरोबर पिकाची शाश्वती गावली. आनी रवी नायक हांच्या फुडारपणां खाला कुळ- मुंडकारां भितर नवो आत्मविश्वास संचारीत जालो. ह्या भौसाच्या राजकारणांत मात अदिवासींचो अजेंडा मांडपाक आमच्यो पिळग्यो सरल्यो. देखून, गोंयच्या गावडा, कुणबी आनी वेळीप समाजाक अनुसुचीत जमातींचो दर्जो गावपाक 2003 वर्स उजवाडचें पडलें. संविधानात अनुसुचीत जमातींचे हक्क अधोरेखीत केल्ले, देशांत सामाजीक न्यायाची चळवळ आकार घेताली तरीय गोंयात आदिवासींच्या पदरांत सतत निराशाच कित्याक पडली हाचो सोद साबार इतिहासकार आनी विश्लेशक घेत आसा.
बाबू जगदेव प्रसाद हांच्या आकलनां प्रमाण बलिदान, बंदखण आनी राजपाट ह्या तिनूय थरांचेर उटान सदांच संघर्श केला आनी करीत आसा. त्या संघर्शाचे पावंडे, प्रमाणां वीस वर्सां उपरांत काळाच्या साणीर झरयतना अंतर्मुख जावन विचार करपाची गरज आसा.
2011 वर्सा उटाच्या 12 कलमी मागण्यांक लागून निर्णायक आंदोलन बाळ्ळी वाठारांत जालें. 2008 वर्सा व्यापक जनजागृती करपाक काडलेली रथयात्रा गोंयभर भोंवून म्हार्दोळा यात्रेचो समारोप जालो. हे रथयात्रेंत गोंयचो पुराय आदिवासी समाज उफाळून आयिल्लो. आपले हक्क, जल, जंगल, जमनीच्या मुद्यांक धरून एक नवो अजेंडा आकार घेवपाक लागलेलो. अदिवासी समाज हो व्यापक भोवजन समाजाच्या आवाठांत येवपाक लागलेलो. हे यात्रे उपरांत उटाचें दर एक आंदोलन वेवस्थेचे नदरेंत दखल घेवपा इतलें सक्षम जाल्लें. आदिवासी समाजाक उटाच्या रूपांत आपल्यो वेदना आनी संघर्श मांडपाक एक नवी ‘एजन्सी’ प्राप्त जाल्ली. खंयचेंय आंदोलन दीर्घकाळ चलतलें जाल्यार ताका एक सातत्य लागता. त्या विचारांचो प्रवाह जावचो पडटा आनी उपरांतूच ताका समाजांतल्या दर एका घटकाचें समर्थन गावता. उटाची सगळ्यांत मोठी ताकद आशिल्ली ह्या आंदोलनाक गाविल्ले तरणाटे आनी महिला वर्गाचें समर्थन. अदिवासी समाजाच्या नव-शिक्षीत युवकांनी ह्या आदोलनांत उस्फुर्तपणान झोकून घेतलें. आनी पयले फावट आदिवासी समाज एक मुखान उलोवपाक लागलो.
आदिवासी समाजाचे वैचारीक वाटचालीचेर कांय अभ्यासकांनी खर टीका केल्या. तातूंत सगळ्यांत मोठो कटाक्ष म्हळ्यार आदिवासी म्हळ्यार जमाती. ह्यो जमाती जुंवे कशे वावुरतात, तांचे भितर एकवट जावप शक्य ना. देखून, ट्रायबलीजम हो शब्द वापरून आदिवासी समाजा मुखार घोड्या मुखार गाडो दवरूपाचें काम ह्या टीकाकारांनी केलें. ट्रायबलीजम म्हणजे अराजकता अशेंच इतिहासान शिकयलां.
दोतोर बाबासायब आंबेडकारांचें संविधान आनी भाऊसायब बांदोडकारांची बहुजन नीती ह्या दोगांचोय आदार घेवन अदिवासी समाजूच न्हय ना तर हेर मागास समाजान आपली राजकीय आनी समाजीक वाटचाल करपाक जाय आशिल्ली. उसरां कांय जायना, आदिवासी समाजाक एकवटाची वाट उटाचे चळवळींतल्यान होलमली.
उटा संघटनांच्या स्थापने आदीं साबार अदिवासी संघटना सक्रीय आशिल्ल्या. आशिल्ले फुडरपण आनी संसाधना वरवीं ताणीं आदिवासी प्रस्नांक वाचा फोडलेली. तांचें योगदान आनी संघर्श अजिबात उणे लेखूं नजो. खेरीतपणान उल्लेख करपाचो जाल्यार गौड मराठा समाज, दोतोर कशीनाथ जल्मींच्या फुडारपणांतली ट्रायबल वेलफेयर असोसिएशन, गाकुवेद, गोवा ट्रायबल युनियन, पीटर दा गामा हांची ट्रायब्स ऑफ गोवा, प्रकाश वेळीप हांची गोवा वेळीप समाज संघ, तालिगांव ट्रायबल वेलफेयर, गौड जमात महासंघ, फादर जॉकीम हांची ट्रायबल हितचिंतक अशा साबार संघटनांनी आपलो वावर समाजा पासत केला.
उटाचे स्थापनेन एक आगळें वळण गोंयचे आदिवासी चळवळीक आनी अस्मितेक दिलें. साबार जमातींनी विभागलेल्या अदिवासींक एक मंच दिलो. मुळांत अदिवासी ही जात न्हय, तर ती जमात. जमात ह्या उतराचो विपर्यास करून जे आदिवासींचेर कटाक्ष करता, तीच्च तर आदिवासींची खरेली वळख. वेद, पुराण, संविधाना परस आद्य आस्मिताय, अदिवासी. तरीय, जात-पात, भेदाचो वलय समाजांतल्या दर एका घटकाक लागप सभावीक आशिल्लो. जमातीं भितरूय सांप्रादायीकतेन वणटी तयार केल्यो. गावडे, क्रिस्तांव गावडे आनी नवहिन्दू अशी ताची विभागणी केल्ली. जांच्या पावलखूणांनीच ह्या प्रांताक वळख गावली, तांकां भास गावली, तांच्याच पावलांच्यो बेडयो जावन ह्या भेदांनी वळसो घातलेलो. उटाचे स्थापनेन हे भेद पयले खेपे पुसले आनी अदिवासी अस्मितेंत चैतन्य भरलें. पयले खेप जमीन, शिक्षण, रोजगाराकडे आदिवासी अस्मिताय जोडली.
एकलो सगळ्यां खातीर, सगळे एकल्या खातीर ही भावना रूजपाक लागली. शिव चरीत्रांत जीवा काशी, बाजी प्रभू, दिरोजी फर्जद, मदारी मेहतर ह्या मावळ्यांचीं नांवां खेरीतपणान उल्लेखीत जाता ताचें कारण म्हळ्यार आपलो राजा जगचो, स्वराज्य अबादीत उरचें ह्या उद्देशान ह्या मावळ्यांनी बलिदान दिलें. आपलो जीव गेल्यार जाता पूण स्वराज्य उरूंक जाय हो भाव खूब म्हत्वाचो आसा.
2011 वर्सा बाळ्ळीच्या आंदोलनांत मंगेश गावकार आनी दिलीप वेळीप हांकां मरण आयलें. खरें म्हळ्यार गचाळ प्रशासन आनी बेजबाबदार बंदोबस्ताक लागून ही घडणूक घडली. ह्या देशांत जितलीं अदिवासींच्या न्याय हक्कांक लागून आंदोलनां जाल्यात तांचें स्वरूप जरीय अहिंसक आसलें जाल्यारय तातूंतली आक्रमकता नदरे आड करूंक फावना. ही कसलीच संवेदना तेन्नाच्या प्रशासनान दाखोंव ना. स्वतंत्र आनी गणतंत्राच्या देशांत हक्कां खातीर अहिंसक आंदोलनां करप्यांक जीव वगडावचो पडटा ही लजेची गजाल. मंगेश गावकार आनी दिलीप वेळीप हांचे बलिदान म्हळ्यार आदिवासी समाजाच्या एकवटाचो आत्मस्वर. आमच्यो कितल्योशोच पिळग्यो मोन्यो गेल्यो. तांच्या श्रमांची मोलवणी केन्ना जाली ना. शतमानांनी उपेक्षीत उरलेल्या भूंयपुतांच्या न्याय हक्कां खातीर मंगेश आनी दिलीप ह्या वीर गड्यांनी ऐन जुवानीच्या काळांत मरण पत्करलें हाचो दिश्टावो दर एकल्याक जावपाक जाय.
पुलीस, चवकशो, केशी, बंदखण असलें खंयच्याय आंदोलनाच्या वाट्याक येताच. उटाय ताका आडवाद नाशिल्लें. भारताच्या संविधानाचे रचनाकार दोतोर बाबासायब आंबेडकार हाणी संविधानाचो मसुदो संविधान सभेंत दवरतना म्हणिल्लें – संविधान कितलेंय बरें आसूं, जर ते चलोवप्याची नियत सारकी ना जाल्यार त्या संविधानाचो कांयच फायदो ना. ह्या संविधानांत अधिकार अधोरेखीत आसात. पूण, संविधानाची कार्यवाही हो राजकीय बांदिलकी आनी जबाबदारीचो भाग. कुड्डे, भेड्डे वेवस्थेक उठयतना त्याच संविधानांतल्या कायद्यांचो धग सोसचोच पडटा. ज्या मागण्यांक लागून उटा आंदोलनाच्या आखाड्यांत आसा ताचीं साबार तासां आसात – दर एके मागणेची संविधानीक जबाबदारी आनी मागण्यां खातीर लागपी जन जागृताय. 2003 वर्सा गोंयच्या आदिवासी समाजाक अनुसुचीत जमातीचो दर्जो गावलो खरो पूण हो दर्जो मेळून त्या लोकांच्या जीवितांत कितें फरक पडलो? ह्या दर्जांत येवपी वेवस्था आनी अधिकाराची जागृताय नाशिल्ली. चळवळ एका दिसांत जायना आनी तिचीं उद्धीश्टां एका जिवितांतूय पूराय जायना. चळवळ हो इंटर-जनरेशनल प्रॉजेक्ट. चळवळीचो संघर्श पिळग्यांतर्गत चालू उरता. चळवळींत विवीध प्रवाह मेळटा, विखुरता, एकवट्टा. चळवळीचे जिणेंत चड-उतार चालूच उरता, ते खातीर केन्ना खचून वचूंक जायना.
2011 वर्सा बाळ्ळी जाल्ल्या आंदोलनाक लागून म्हजे सयत मालू वेळीप हांकां हत्याकांडाचे चवकशेक लागून बंदखण भोगची पडली. सगळ्यांत म्हत्वाचें म्हळ्यार संविधानीक आनी रास्त मागण्यांक लागून झगडटना बलिदान आनी बंदखण आमच्या वाट्याक आयली. जरीय गणतंत्र आयलें तरीय वेवस्था ही त्या समाजाचें प्रतिक आसता. आजून आमच्या समाजांत एक शोषण वेवस्था सक्रीय आसा, ती ह्या संविधानाक लागलेली बेनुल्ल. एक मत, एक मुल्य हें आंबेडकाराचें विधान सगळ्यांत खबर आसतलेंच. पूण आंबेडकारान एक मत, एक मुल्य आनी एक मनीस अशें समीकरण मांडिल्लें. अदिवासी म्हणजे फक्त मतांची संख्या जावंक फावना. देशाचे प्रगतींत एका मनशाक मान आनी सन्मान आसूंक जाय. आत्ससन्मान, स्वाभिमान आनी मुक्ती खातीर आमकां ह्या देशांत दिर्घ संघर्श करचो पडटलो हाची जाणीव बंदखणीत वळांचे पास जावन याद करून दिताली.
जागराचो मांड राखपाची जाबाबदारी जागर्याची. हो संघर्शाचो मांड राखपी कितेशेच उटाचे जागर्ये आसात. उटाचो संघर्श मुखावयले पीळगेकडे वतना कांय खेरीत गजाली नदरेंत दवरप भोव गरजेच्यो.
भोवतेक भोवजन समाजाच्या संघटनांची शोकांतीका म्हळ्यार समाजाचीं जुवीं जावप. एकाच समाजाची साबार जुवीं आनी त्या जुव्यांचे धनी. उपरांत लाभांची पदां आनी संस्था. शिंपडिल्ल्या समाजाक एकठांय करून शिक्षण, विज्ञान आनी संस्कृतीचो अजेंडा बांदपी गोमंतक मराठा समाजाची बांदावळ गोंयच्या समाजीक इतिहासांत आदर्श पांयडो. उटान संस्थांचे राजकारण केन्ना केलें ना. संस्था निर्माण करून संस्थांचे धनी जावप हो विचार केन्ना रूजूंक दिलो ना. उटान अदिवासी समाजाक आपले प्रस्न आनी वेदना मंडपाची एजन्सी दिली. आपली वळख आनी दावे मांडपाचें धाडस उटान नवे पिळगे भितर हाडलें. उटान आपले जुवें बांदूक ना वा जुव्यांचे धनीय नेमूंक ना.
जग वेगान बदलत आसा. 21 वो शेंकडो आनी उटाची प्रगती ही समांतरी आसा. संसाधनाचे प्रभाव मेळोवपाक साबार शक्ती कार्यरत आसात. ह्या भयंकर स्पर्धात्मक जगांत हे आदिवासी संस्कृतिचें जतनूच न्हय तर तिचो विकास जावप गरजेचो. रान हक्क कायदो, राजकी आरक्षण, संसाधनाचेर वचक अशे साबार प्रस्न आजूनय सुटावे जाल्ले ना. ह्या प्रस्नांचें निवारण करपाक नवी नीती आनी नवे पर्याय आमकां आपणावचे पडटले. आमच्या संघर्शाची वैचारीक धार आनी हस्तक्षेप वाडोवचो पडटलो. आनी हाचे पयलीं जें कोणांक जमलें ना, ते ‘उटा’न करून दाखोवपाचें सामर्थ्य दाखयलां. आदिवासी अस्मितेची आनी भोवजनांच्या संचीताची आनी समाजीक न्यायाची घुडी वयर हुबत दवरूया हेच जागर्याचे उमाळे.
गोविंद गावडे
पणजी
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
