भांगरभूंय | प्रतिनिधी
‘लोकगितां’ म्हणल्यार लोकमानसाचो शब्दरूप संगीतमय अविश्कार. हो अविश्कार मौखीक पद्धतीन एके पिळगे कडल्यान दुसरे पिळगे मेरेन प्रवाहीत जायत रावता. लोकगितांचे निर्मणेचो इतिहास सोदूंक गेल्यार ताचें मूळ सामकें खोलांत मेळटा. मनशाक जेन्ना वाणी गवसली तेन्ना ताच्या तोंडांतल्यान जीं उतरां भायर सरलीं तीं लये- तालातच आशिल्लीं. न्हंय-व्हाळांतल्यान व्हांवपी उदकाचो झूळझूळ आवाज, सुकण्याचो चिंवचिंवाट, वाऱ्याचो सूं सूं आवाज… आदी आवाजांतल्यान निर्माण जावपी नादांचो ताच्या मनाचेर परिणाम जावन ताच्या तोंडांतल्यान लयबद्द अशीं उतरां भायर सरली आनी लोकगितांचो जल्म जालो. फुडें मनीस संस्कृतायेच्या विकासा वांगडा ताचो विकास आनी विस्तार जावन, ताका नवें नवें रूप मेळत गेलें.
गोंयांत लोकगितांचे साबार प्रकार मेळटात. धालो गितां, फुगडी गितां, शिगम्याचीं गितां (जातूंत ताळ, चौरंग, जत, दुलपद, नमन, शिळोक आदी प्रकार येतात), लग्नांतल्यो होंवयो (वेगवेगळ्या विधी वेळार गावपी) धवळे वा दुवाळ्यांची गितां, पाळणे, कांडपाच्यो होंवयो, दळपाच्यो होंवयो, शेतांतल्यो होंवयो वा वावर गितां, काजाराचे येर्स, इंत्रुजाचीं गितां वा जती, आल्लयो वा ललयो, भुरग्यांक खेळोवपाचीं तशेंच भुरग्यांनी खेळटना गावपाचीं गितां, क्रिस्तांवांच्या धालो-फुगडेचीं गितां, संज्यांव गितां, धेंणलो गितां, जागरांतल्यो होंवयो, रणमाल्यांतल्यो होंवयो, गुडुल्याचीं गितां, बनवड गितां, गड्यां रामायण, गणसाबैलाची कुळी, माळेगान, गावन काणी, सतीगायन, सोकारत अशे तांचे तरेकवार प्रकार गोंयच्या तळा-गाळांतल्या लोकांचे जिबेर घोळणुकेंत आशिल्ले मेळटात. हातूंतल्या बऱ्याच प्रकारां मदीं पोटप्रकारय आसात. ह्या गितां मदले कांय प्रकार दादल्यांनी गावपाचे, जाल्यार कांय प्रकार बायलांनी गावपाचे आसात, तर कांय भुरग्यांनी गावपाचे प्रकार आसात. दादल्या – बायलांनी जोडयेन गावपाचे लोकगीत प्रकार गोंयांत नात.
गोंयांत मेळपी लोकगितांच्या आकारावेल्यान तशेंच रचणुकेवेल्यान तांचे फुडले तरेन वर्गीकरण करूं येताः 1. स्फूट गितां, 2. मध्यम आकाराचीं गितां (हांकांच लोकगितां म्हण चड मान्यता आसा), 3. लोककाव्य वा दीर्घ गितां, तशेंच 4. कथागितां वा गितकाणी. ते भायर लोकगितांच्या कार्यकारणां वेल्यान तांचें 1. मंत्रगितां, 2. उत्सव गितां, 3. संस्कार गितां, 4. श्रमपरिहार गितां (वावर गितां), 5. खेळगितां, 6. यात्वीक काव्य आनी 7. कथा गितां आदी प्रकारांत वर्गीकरण करूं येता.
ह्या गितां मदलीं भुरग्यांचीं गितां सोडल्यार बाकीचे सगळे लोकगीत प्रकार विशिश्ट विधी कडेन, उत्सवा कडेन संबंदीत आसात. ती त्या त्या वेळारच गावपाक समाजाची मान्यताय आसता, तशेंच- ते विधीचें, संस्काराचें वा ताचे कडेन संबंदीत व्यक्ती – कार्याचें तातूंत वर्णन आसता. ताच्या सादरीकरणांतल्यान ती विधी संपन्न जाता. वैदिक याग वा कार्यांनी जे तरेन मंत्र काम करतात, तशींच हीं लोकगितां लोकसमाजांत वा अवैदिक समाजांत कार्य करतात. आप-आपल्या समाजाचीं तत्वां घेवन हीं लोकगितां वावुरतात. तांच्या सांगाताक जायतेदां वाद्यय आसता. गोंयांतल्या लोकगितांच्या सादरीकरणाचो नियाळ घेतल्यार बायलांच्या लोकगितांक लोकवाद्यांचें संगीत मेळना. निकट्या कंठसंगिताच्या तालाचेरूच तांचें सादरीकरण जातालें.
गोंयच्या आनी एकंदरच लोकसमुहांतल्या गितांचें आनी एक वैशिश्ट्य म्हणजे, एका कुळाचीं वा समाजाचीं गितां दुसऱ्यान गावपाचेर बंदी आसा, तेच बरोबर कांय गीतप्रकार एका समाजांतल्यान दुसऱ्या समाजंत भोंवडी करतना दिसतात. ताका समाज मान्यताय आसता. एकूच प्रकार वेगवेगळ्या रुपांत मेळटा आसलो तरी भितरलें तत्व बादलना, तें समान उरता. देखीकः बायलांच्या फुगडीचें “पार्वतीन अंगीच्या मळाचे केले बाहुलें” हें तशेंच “एक करामत नगरी भिमक रायाचे घरी, आमचे घरी एक भोळी गंगा” हीं दोन बायलांच्या फुगडेचीं गितां गोंयच्या भौतेक गांवांनी मेळटात, समाजा-समाजा प्रमाण तातूंतल्या उतरावळींत वा तपशिलांत फरक दिसलो तरी कथासुत्र आनी तत्व समान आसता.
बदल हो सृश्टीचो नेम. काल आशिल्ली गजाल आज तशीच उरना, ती नित्य बदलता. ह्या तत्वाक धरून शेंकड्यांनी वर्सां आदीं जल्माक आयिल्ल्या गोंयच्या लोकगितां मदींय बदल घडत आयला. कोणा एका काळार ती, लोकमानसान निर्मिल्ली तेच स्थितींत दर पिळगे मुखार गेलीं अशें ना. दर वेळार त्या काळा-वेळा प्रमाण तातूंत बदल घडत रावलो. मात हो बदल सहजतायेन जालो, पूण गोंय मुक्ती उपरांतच्या साठ वर्सांत आनी खास करून फाटल्या पंचवीस वर्सांत आधुनीक शिक्षणाचो प्रसार आनी नव्या तंत्रज्ञानान गोंयची पारंपारीक लोकजीण विस्कटून वडयल्या, जाचो परिणाम लोकगितांचेरूय जाला. कितलींशींच लोकगितां काळाच्या पोटांत गुडूप जालीं तर कांय विद्रूप जालीं. जीं तिगल्यात म्हणूं येता, तांचेरूय नव्या जिवन शैलीचो परिणाम जाल्लो आसा. लोकगितांची भास बदल्ल्या, उतरावळ बदल्ल्या, नव्यो गजाली तातूंत घुसडूंक लागल्यांत. बऱ्याच गांवच्या लोकगितांचेर मराठी भाशेचो प्रभाव जाला. भौतेक लोकगितां हीं विधी कडेन संबदीत आसतात, नवे पिळगेक त्या विधी-भोगावळीची जाणीव नाशिल्ल्यान तातूंत भलत्योच गजाली घुसडूंक लागल्यांत. लोकगीत वा लोकसर्तींनी नवे प्रयोग करून परिक्षकांचेर प्रभाव घालपाच्या उद्देशान मूळ नासलें तरी मुळा कडेन नातें सांबाळून आशिल्ल्या लोकगितांचें रूप आनी सोबीतकाय इबाडटनाय हालींसराक पळोवंक मेळटा. नवो एक ट्रेंड लोकसंगीत आनी लोकगीत ह्या मळाचेर पावला. तो म्हणल्यार फ्युझन. लोकगितांक पाश्चात्य संगितांचो साज चडोवप. ह्या प्रकाराची कांय प्रेरीत व्यक्ती खूब तोखणाय करतात जाका लागून हो प्रकार तरणाट्यां मदीं प्रसिद्ध जावंक लागला. म्हज्या मतान लोकसंगिताच्या वा लोकगितांच्या मळाक नखलामी करपी ही गजाल आसा. जाण्टयांनी इतकीं वर्सा सांबाळून दवरिल्लें लोकगितांचें दायज अशा यत्नांनी बिभत्स जातलें.
लोकगितां हीं समाजमनाचो हुंकार आसात, शेंकड्यांनी वर्सां सावन समाजान आपल्यो भाव-भावना, उत्फकें, विचार, धार्मिक भावना, जिणे तत्वां ह्या लोकगितांच्या माध्यमांतल्यन मांडल्यात. हीं गितां म्हणजे लोकमानसाची भावनीक अभिव्यक्ती आसा. गोंयच्या समाजाचें तें दायज आसा, अस्मिताय आसा. तातूंत गोंयचे परंपारीक जिणेचें तत्व आनी सत्व आसा. ताचो सांबाळ करूंक जाय.
सरकारी आनी निमसरकारी पावंड्याचेर कांय यत्न जातात पूण ते कमी पडटात. ते वाडोवपाची गरज आसा. आज नवें तंत्रज्ञान आनी आधुनीकतायेचें वारें प्रचंड वेगान गांवांनी व्हावंक लागलां. हे गांव म्हणजेच लोकगितांचें वास्तव थळ. देखून हें वारें आपल्या वेगान तांकां हुबून वडोवचे आदीं जें कितें उरलां तें जतन करूं जाय. ताचें दोन प्रकारांनी संवर्धन करूं येता. एक डॉक्युमेंटेशनाच्या रुपांत, म्हणजे व्हिडियो- आॅडियोच्या – नवे डिजिटल पद्धतीच्या रुपान आनी दुसरें – ज्या जाग्यार लोकगीत जगता – वावुरता त्या जाग्यार ताका तिगोवन दवरपा. ते खातीर लोकगितांचो वारसो आशिल्ल्या कलाकारांचो सोद घेवन, तांकां फावो तें मानधन दिवन तें दायज नवें पिळगे कडेन दिवपा खातीर तांकां उस्फूर्त करप. नवे पिळगेक प्रशिक्षीत करप. शालेय अभ्यासक्रमांत लोकगितांचो आस्पाव करप. लोकगितांचें म्हत्व सांगपी, म्हायती दिवपी व्याख्यानां – उलोवपां हांचें शाळांनी – महाविद्यालयांनी आयोजन करप. लोकगीत गायन सर्ती घडोवन हाडप. महाविद्यालयीन थराचेर विद्यार्थ्यांक लोकगीत संकलन करपाचे असायन्मेंट दिवन तांचे मदीं ह्या विशयाची रुची तयार करप.
डॉ. जयंती नायक
8830209618
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
