खडेगांठ झुंजार पत्रकार : ‘भारत’ कार हेगडे देसाय

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

लोकांचीं आराधना वा सरकारी मोग मेळोवपाचो विचार आमच्या मनांत केन्नाच विचार आयलो ना. फकत देशाचें कल्याण आनी राश्ट्रीय तत्वांचो प्रसार ह्या दोट्टी हेतान ‘भारत’ चलोवपाची जापसालदारकी आमी आमच्या माथ्यार घेतल्या. अजून मेरेन निश्ठेन कसलीच भिरांत नासतना ती जापसालदारकी मुखार व्हरत आसा, हीं उतरां आसात खडेगांठ झुंजार पत्रकार ‘भारत’ कार स. गोविंद पुं. हेगडे देसाय हांची.
तशें पळयल्यार, एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दांत आनी विसाव्या शेंकड्याच्या पयल्या अर्दांत खर पत्रकारितेच्या परंपरेंत जायते पत्रकार दिसले. त्या खर उज्यांत उबो रावपी पत्रकार आशिल्लो ‘भारत’ कार स. गोविंद पुं. हेगडे देसाय. तांचो जल्म 7 नोव्हेंबर 1885 दिसा जालो. ते प्राथमीक मराठी शिक्षण पुराय करून पुर्तूगेज शिक्षणा कडेन वळ्ळे. उपरांत तांणी पुर्तूगेज भाशेंतल्यान कायदो आनी फार्मासीचें शिक्षण घेतलें. पुर्तूगेज उच्च शिक्षणाक लागून तांका वकीली आनी फार्मासीचो धंदो करूंक मेळटालो. जाल्यार तांणी सरकारी चाकरी करची! अशी तांच्या आवय- बापायची इत्सा आशिल्ली. पूण तांणी सुखी जिणें कडेन आडनदर करून पत्रकारितेच्या उज्यांत उडी मारली.
हें करपा खातीर तांच्यो तीन प्रेरणा आशिल्ल्यो. पयली प्रेरणा म्हळ्यार 1910 वर्सा पुर्तुगालांत जाल्ली क्रांती. ते क्रांतींत थंयच्या राजसत्तेचो नास जालो. उपरांत प्रजासत्ताचो उदय जालो. राजसत्ते वांगडाच थंयच्या कॅथलीक डायोसीसाचे राज्य सत्तेचें वचक लेगीत सोंपलें. हे घडणुकेक लागून गोंयांतल्या हिंदू समाजाक काळखांतल्या उजवाडाचें कीर्ण दिसलें. प्रजासत्ताक मेळयिल्लें त्या तेंपा वयल्या हिंदू समाजांतल्या फुडाऱ्यांनी नागरी स्वातंत्र्याचो कसलोच वेळ वडायनासतना बुदवंतकायेन आनी कुशळतायेन उपेग केलो. चड करून गोंयांत समाजीक, शिक्षणीक आनी सांस्कृतीक चळवळीं निर्माण केल्यो. सामको निस्तेज जाल्लो हिंदू समाज हे चळवळीक लागून परतून जल्मलो. आनीक एका पुरुशार्थी पर्वाक सुरवात जाली. त्याच नव्या पर्वाचे व्हड समाज सेवक, पत्रकार डॉ पु. वा शिरगांवकार! तेच हेगडे देसाय हांची दुसरी प्रेरणा आशिल्ली. तेच परी महाराश्ट्रांतले व्हड फुडारी टिळक ह्या क्रांतीकाऱ्यांचो प्रभाव हेगडे देसायचेर खरपणान पडलो. हो
प्रभाव ही तांची तिसरी प्रेरणा आशिल्ली. तिसरे प्रेरणेचो विचारीक परिणाम तांच्या भारत साप्ताहिकांतले ताचे संपादकीय वाचतना दिसून येता.
डॉ शिरगांवकार हांणी त्या तेंपार मराठी आनी पुर्तूगेज भाशेंतल्यान ‘प्रभात’ हें नेमाळें उजवाडायलें. पुर्तूगेज खात्याचें संपादन हेगडे देसाय हांणी केलें. ‘प्रभाता’च्या माध्यमातल्यान तांणी पयलीं पत्रकारितेची ‘श्री गणेशा ‘ चिरली. ‘प्रभात’ हें नेमाळें पुर्तूजेग विभागांत त्या तेंपार आपल्या खर लिखणाक लागून फामाद आशिल्लें. हेगडे देसाय हांणी प्रभात आसतना आपलें निजाचें पत्र काडचें अशें थारायलें. खबरां पत्रांतल्यान लोकांची सेवा करपाचो विचार हो टिळक -आगरकर हांचो पत्रकारितेचो कणो आशिल्लो. भांडवलशाय खबरां पत्रांचो तो काळ अजिबांत नाशिल्लो. संपादक- पत्रकार हो दिसाळ्योच धनी आसता, असो तो काळ आशिल्लो. निमाणें नोव्हेंबर 1992 ह्या वर्सा हेगडे देसाय ‘भारत’ ह्या मराठी पुर्तूगेज भाशेंतल्या ‘फॉर्टनायट’ नेमाळ्याचे मुखेल संपादक जाले. हेगडे देसाय हांची तेजस्वी राश्ट्रीय नदर ताच्या साप्ताहिका खातीर ‘भारत’ हें नांव वेंचून काडटना दिसून येता. पुर्तुगेजांच्या आंतकवादी राजवटींत भारत नांवाचें दिसाळें सुरू करप हें एक व्हड धाडस आशिल्लें. हेगडे देसाय हे जिवीतभर परकी सत्तें आड झुजले. ‘भारत’ ह्या नांवा फाटलीं प्रेरणा म्हळ्यार त्या तेंपार भारतांत कॉग्रेसीन चलयिल्लो स्वातंत्र्या संग्राम आनी ‘भारत’ पत्राचें ब्रिद वाक्य आशिल्लें ,- ‘लोक सेवा म्हणल्यार देवाची सेवा.’ ताचे बगर दुसरो धर्म आसूंक फावो ना. आनी ह्या ध्येयाक दसून तांणी पुर्तूगेज हुकूमशाये आड झुजून छत्तीस वर्सां, भारत पत्र चलयलें.
पत्रकारिता हें गोविंद हेगडे देसाय हांचें व्रत आशिल्लें. 1939 ह्या वर्साची गजाल. गोंयच्या राज्यपालान तांचे हें व्रत मोडपाचो यत्न केलो. राज्यपालान तांकां आपयले आनी प्रस्ताव दिवन म्हणले, “गव्हर्नर पद आनी सेनापती पद हीं दोनूय पदां सोड. आनीक तुमकां जाय तें अधिकार पद माग. हांव तुमकां दितां. पूण एक मात करचें पडटलें. ‘भारत’ उजवाडाक हाडप बंद करप. ही एकूच अट आमची आसा!’’ थंयच्या राज्यपालाचो हो प्रस्ताव ‘भारत’ कारान न्हयकारलो. खरे नीज पत्रकार हे विकनात, हें देसाय हांणी आपले कृतींतल्यान सिद्ध केल्लें.
05 एप्रील 1934 ह्या दिसाच्या आपल्या संपादकीयांत तांणी बरयलां,- “भारत ह्या नेमाळ्याच्या संपादकान स्वताच्या खाजगी हिता खातीर राजवाड्यार वचपाची केन्नाच अपेक्षा केल्ली ना. पूण, बंदखणींत अधिकृत आदारातिथ्य भोगपाक तो फाटीं सरलो ना. उद्धटपणान विनवणी करून सरकाराची इत्सा सादोवपा सारको वशिलो ‘भारत’ कडेन नाशिल्लो. तरीय ह्या हें पत्र सरकाराक इतलें धोक्याचें आसा की, दरेक पत्र वाचपाची जतनाय सरकार घेता. हाका लागून सरकाराक ‘भारता’ विशीं आदर ना. अशें म्हणूंक नज. पूण त्या आदराच्या सुवातेर कदर आसा. अशेंच म्हणचें पडटा.”
‘भारत’ ह्या नेमाळ्यांतल्यान हेगडे देसाय हांणी लोकांचेर जावपी अन्याया अड सातत्यान आवाज काडला. ते बरोवन वोगी रावलेच नात. पूण ह्या प्रकरणांचेर प्रत्यक्ष कारवाय करपा खातीर ते मुखार आयले. केपें वाठारांतल्या ‘कावरें’ ह्या मागास वर्गीय समाजांतल्या शेतकारांचेर एका व्हड भाटकारान केल्ल्या अन्याया आड ‘भारता’ न मराठी आनी पुर्तूगेज भाशेंत आवाज काडलो. जमीनदार आनी सरकार एकठांय येवन ‘भारता’ आड खर उपाय येवजण आखूंक लागले. ‘भारत’ कार आनी वेळीप शेतकार हे बंडखोर आसात. ‘लेनिनवादी’ आवाज काडटात असो प्रचार केलो. इतलेंच न्हय तर कांय जाणांनी टिळका भशेन ‘भारत’ कार गोंयांत अराजकताय निर्माण करतात म्हणपाचो आरोप केलो. “आरोपी “ ह्या प्रकरणांत ‘भारत’ कारान आपल्या वकिलांचो काळो कोट घालून न्यायालयांत खटलो लडयलो. तांणी हें प्रकरण पुर्तूगालाक व्हरून कावरें गांवच्या शेतकारांक न्याय मेळोवन दिलो. एका पत्रकारान स्वताच्या खर्चान सामान्य शेतकारांक खातीर दिल्लो हो लडो गोंयच्या इतिहासांत अभूतपूर्व थारलो.
आनीक तांची अशींच दोन म्हत्वांचीं प्रकरणां म्हणल्यार ‘गोंयांतलो गुलामांचो बाजार’ आनी ‘दीव प्रकरण’. ह्या दोनूय प्रकरणांनी ‘भारत’ काराची धाडशी आनी सोद पत्रकारिता दिसून येता. आसामाच्या चायेच्या मळ्यांक मजुरी दिवपा खातीर गोंयांत गुपीतपणान ‘गुलामांचो बाजार’ भरतालो. गोंयांतल्यान आसामांत व्हरपी कामगारांक थंय गुलामां भशेन वागयताले. हें कळटकच तांणी ‘भारत’ च्या मराठी आनी पुर्तूगेज विभागांतल्या तांचेर खर लिखाण केलें. गोंयांतल्या गुलाम बाजाराचे दलाल कामगारांक आसामांत व्हरून कशे थंयच्या चायेच्या मळ्यांनी विकतात हाची म्हायती बरयली. ही खबर वाचून पुर्तूगेज सरकाराक जाग आयली. भारत हांणी कलकत्ता ‘अमृत बाझार पत्रिका’ आनी ‘फॉरवर्ड’ ह्या दोन दिसाळ्यांतल्यान ही खबर अखिल भारतीय पांवड्यार व्हेली. थंयच्या ब्रिटीश सरकाराक कामगारांक न्याय दिवपाक लायलो.
दीव प्रकरण 1930 – 31 ह्या वर्सा जालें. दीवच्या पुर्तूगेज गव्हर्नराच्या पुतान थंयच्या लोकांचो छळ सुरू केल्लो ताच्या ह्या छळ आनी त्रासांतल्यान लोकांनी दीव नगरपालिकेच्या अध्यक्षाचे वरवीं भारत काराक दीवाक येवपाची विनोवणी केली. 30 नोव्हेंबर ह्या दिसा भारत कार दिवांत पावले. गुपीतपणान तपासाक सुरवात केली. जायत्या जाणांक मेळून निवेदनां बरोवन घेतलीं. तशेंच कांय सरकारी अधिकाऱ्यां कडल्यान म्हायती एकठांय करून खंयच एक अहवाल तयार केलो. तेच परीं आपल्या दोळ्यांनी त्या पुताची कर्मां तांणी पळयलीं. गव्हर्नराच्या पुताचे आड अहवाल तयार जाला अशी म्हायती सरकाराक मेळटाच. तो अहवाल दिवाचे भायर वचूं नये देखून पुलीसानी खर राखण केली. इतलेंच न्हय ते ज्या घरांत राविल्लेथंय कडक पारो दवरलो. निमाणें 04 दिसेंबर 1930 वर्सा थळाव्या रहिवाशांच्या आदारान तांणी थंयच्यान पळून वचपाची धाडसी येवजण आंखली. आनी ती मुंबयंत पत्रकारांक मुखार येसस्वीपणान मांडून चालीक लायली. दीर प्रकरणाक वाचा फोडली. निमाणें 15 ऑगस्ट 1949 ह्या दिसा निमाणो अंक छापखान्या यंत्रांचेर आसतना तांकां मरण आयलें. आनीक ताचे वांगडा ‘भारत’ पत्राचोय अंत जालो.

विशाल सिनाय खांडेपारकार