कोंकणी म्हणी आनी वाक्प्रचारांतले आंकडे वा संख्या

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

आदल्या काळार मेजपा खातीर आयचे भशेन ‘ब्रिटिश सिस्टिम’ वा ‘मेट्रीक सिस्टिम’ उदेवाक येवंक नासली आनी त्या काळावेले आमचे गंवडे आनी मेस्त भाव जोख काडपा खातीर (लांबाय मेजपा खातीर) फकत हाताचो वापर करताले. आंकडे मेजपय हाताच्या बोटांचेर जाताले. अशिक्षीत लोक तर ‘विसांनी’ वा ‘इसांनी’ मेजताले. ते शंभर म्हणिनासले ‘पांच विसो’ म्हणटाले. सगळें मेजप हाताच्या बोटांनी. मेजतना लेगीत ‘हातचो’ धरताले.
ह्या आंकड्याचेर वा संख्येचेर आदारिल्ल्यो खूब म्हणी आनी वाक्प्रचार कोंकणींत आसात.
‘ईन मीन साडे तीन’, सामकें ल्हान कुटुंब. ई-ही (बायल), न- आनी मी-हांव, सवाय-शिवायचें भ्रश्ट रूप, तीन-तीन नंबरचें भुरगें अशी ह्या म्हणीची व्युत्पत्ती. सामके थोडे लोक ह्या अर्थानूय ही म्हण वापरतात.
‘आठ हात तवशें णव हात बीं’, जो मनीस वाडोवन, फुगोवन गजाल सांगता ताका ही ओपार लायतात. ‘हातभर तवश्याचें सवाय हात बीं’, ‘वेंतभर तवश्याची हातभर बी’ हीं हेच म्हणीचीं आनीक साबार रुपां.
‘दुश्काळांत तेरावो म्हयनो’, दुश्काळांत वर्साचे बारा म्हयने काडप लेगीत कठीण जाता. अशा वेळार अदीक म्हयनो येवप म्हळ्यार संकटांत आनीक भर पडप ह्या अर्थान ही म्हण वापरतात. ‘सुतकांत तेरावो दीस’ अशीय म्हण वापरांत आसा.
‘धा सरले पांच उरले’, आयुश्याचो बरोच भाग सरलो आनी सामको थोडो उरला असो ताचो अर्थ.
‘अयशांचो आदाव चौरायशांचो खर्च’, जेन्ना येणावळ उणी आसता आनी खर्च चड आसता तेन्ना ही ओपार मारतात. हीच म्हण ‘आठ आय, णव व्यय मागीर कोणाचेय धरी पांय’, अशीय घोळटा.
‘आठ धान्याच्या कडबोळ्याक खंयची रुची?’, कडबोळें करपाक आठ तरेच्या धान्याचें पीठ वापरलें जाल्यार खंयच्या धान्याची ताका रूच येतली हें सांगप कठीण. जेन्ना गर्देंत कोणय नखलामी करता तेन्ना ती कोणें केली तें समजना, अशा वेळार ही ओपार मारतात.
‘आल बालाचीं बारा भुरगीं तेल हाडटलो / काडटलो म्हळ्यार एकलोय ना’, घरांत खूब मनीस आसून लेगीत गरजेक कोण मेळना वा पावना तेन्ना ही म्हण वापरतात.
‘उतराक वीस भेद’, एका उतराचे जायते अर्थ जावं येता हें सांगपी ही म्हण.
‘एक एक फातर जोडून जाता घर, एक एक रुपयान जाता शंबर’, घर बांदपाक आनी गिरेस्त जावपाक सवकासायेन आनी सोंशीकपणान काम करचें पडटा हें सांगपी ही म्हण.
‘एक देवाक एक देंवचाराक एक पोवाक’, आमच्या धर्म ग्रंथांनी सांगिल्लें आसा की जोडटा ताचो एक वांटो देवाक दिवचो, एक देंवचाराक दिवचो आनी एक पोवाक म्हळ्यार गरिबाक दिवचो. हेंच सांगपी ही म्हण.
‘एक पुते रडे आनी सात पुतीय रडे’, एक पूत आशिल्लेक आनी सात पूतय आशिल्लेक तिचे पूत गरजेक वा आदाराक पावना हें सांगपी ही म्हण.
‘एक फट सांबाळूंक शंबर फटी मारूंक जाय’, सदांच सत उलोवचें. एक फट लिपोवंक आनीक फटी मारच्यो पडटात अशें ही म्हण आमकां सांगता.
‘एक शेजारी बारा वैरी’, मनशाक कितलेय दुस्मान आसले जाल्यारूय शेजारी दुस्मान आसचो न्हय. ताका आपलीं सगळीं वर्मा खबर आशिल्ल्यान तो केन्ना कसो घात मारीत तें कळना. देखून बारा वैरी वा दुस्मान आसल्यार जातात पूण शेजार्‍या कडेन दुस्मानकाय करची न्हय म्हणपाचें ही म्हण आमकां सांगता.
‘एक सोयरीक करूंक सात जोतीं झरोवंक जाय’, आदल्या काळार चलयेची सोयरीक करप म्हळ्यार व्हडलें काम आसलें. येरादारीचीं साधनां नाशिल्लीं देखून पांयांनी चलत वच्चें पडटालें. साबार गांव भोंवचें पडटालें. म्हणटगीर जोतीं झरतालीं. सोयरीक जुळोवप हें कितलें कश्टांचें काम अशें ही म्हण आमकां सांगता. ‘एका चेडवाक काजार करूंक बारा जोतीं झरोवंक जाय’, अशीय ही म्हण घोळटा.
‘एका देवाक सतरा नांवां’, देव अगणीत. ताचो सार एका नांवान आटपून जायना अशें ही म्हण आमकां सांगता.
‘एका फातरान दोन शेवणीं / बकीं मारप’, एकाच धपक्याक दोन गजाली करप ह्या अर्थान ही म्हण वापरतात.
‘खांडीभर भाताक एकवीस कुडव पोल’, वीस कुडवाची एक खांडी. वीस कुडव धान्यांत एकवीस कुडव पोल म्हळ्यार सामकें फट उलोवप. कुडव म्हळ्यार धान्य मेजपाचें आठ शेरांचें माप.
‘घरांत ना तीन तांदूळ आनी मुठलीं / सान्ना उकडूंक भोंवता फुल्लां रांडूल’ हातांत ना पयसो आनी मोठे बडेजाव दाखोवप ह्या अर्थाची ही म्हण.
‘चड शाणो तिनकडेन घाणटा’, एकट्याच्या पांयाक खंय हळशीक लागली. ती कितें तें पळोवपाक ताणें ताका बोट लायलें आनी वास घेवपाक बोट नाकाक लायलें. अशें करून तो चड शाणो मनीस तीन वेळा घाणलो.
‘चार दीस मांयचे चार दीस सुनेचे’, प्रत्तेक मनशाचो एक वेळ आसता. तो वेळ सदांकाळ तसोच उरना. आपलो बरो वेळ आसतना दुसऱ्याक किंकोत करचें न्ही अशें ही म्हण आमकां सांगता.
‘चार पांया घोडो चुकता, थंय दोन पांया मनीस चुकल्यार कितें हरकत’, चूक ही कोणाच्याय हातसून जावंक येता. ताका मागीर चार पांय आसूं वा दोन पांय.
‘दोन व्हड्यांर पांय दवरल्यार मदींच पेंचता’. व्हडीं दोन दिकांनी गेलीं जाल्यार उदकांत पडपाक जातलेंच. एकाच जाग्यार घट्ट रावंक जाय अशें ही म्हण सांगता.
‘दोन हातांनी जोडचें एका हातान खर्चुचें’, मनशान जोडटा तितलेंय खर्चुचें न्हय, थोडें फुडाराक सांबाळून दवरचें अशें ही म्हण सांगता. जोडी परस खर्च सदांच उणो आसचो.
‘धा जाणालो मासो, थंयचे थंय कुसो’, खूब लोकांचे मालकीची जेन्ना वस्त आसता तेन्ना कोणच ताची सारकी काळजी घेना आनी तो इबाडून वता.
‘धा जाणाली आवय वाटेर पडून मेली खंय!’, हेवूय म्हणीचो अर्थ वयले म्हणी सारकोच. धा जाणांच्या कामाची कोणाक तिश्टत आसना हें सांगपी ही म्हण.
‘धा जाणांनी कावळो खावन, खायना आशिल्ल्याक जाती भायर घालो खंय!’, वायट वागपी लोक बहुमताच्या आदारान उजू चालीच्या मनशाक त्रास दितात हें सांगपी ही म्हण.
मनशाचे पिरायेचेर आदारिल्ल्यो आनी ते पिरायेचेर मनशाची स्थिती सांगपी एक म्हणीरुपी कवन आसा तें अशें:
‘पांच नागडो नाच’ पांच वर्सां मेरेन भुरग्यान नागडो रावंक जाता असो ताचो अर्थ.
‘धा जाय तें खा’, भुरगो धा वर्सांचो जातकीर ताका पोटभर खांवक दिवचे असो ताचो अर्थ.
‘बारा चल घोवाच्या घरा’, पयलीं बारा वर्सां जावचे आदीं चलयांचीं लग्नां करतालीं. हें सांगपी ही म्हण.
‘सोळा घोव बायल लोळा,’ आदीं ल्हान पिरायेचेर लग्ना जातालीं ताका उद्देशून ही म्हण.
‘पोन्नास पिकलें आनास, ‘पन्नास वर्सा जातगीर मनीस अणभवान शाणो जाता. ज्युस्त पिकिल्ल्या अनसा वरी.
‘साठ सोंसराक फाट’, साठ वर्सां जातगीर मनशान आपणे कुशीक रावन आपलो संवसार भुरग्यां कडेन सोंपोवचो हें सांगपी ही म्हण.
‘सत्तर फोंडा भितर’, सत्तर वर्सां जातगीर मनशाचें मरण लागीं येता हें सांगपी ही म्हण. पूण आतां मनशाचें आयुश्यमान वाडलां.
‘अयशीं जीव जालो दोशीं फोंडा सरशी’, अयशीं वर्सां जातगीर मनशाचो जीव दोशीं जाता. ताका मरणाचे वेध लागतात हें सांगपी ही म्हण.
‘णोय आंडाक चोय’, नव्व्द वर्सांचे पिरायेर मनीस सामको बागवता आनी खाला पळयता.
‘धा थंय देव’, धा जाणांचें म्हणणें देवाचे आज्ञे प्रमाणें मानचें अशें ही म्हण आमकां सांगता. तशीच ‘पांचामुखी परमेश्वर’, पांच जाण मेळिल्ले कडेन परमेश्वर अशीय एक म्हण आसा.
‘बारा वरांचेर तेरा गोटे, रांदपिणीचे कुले मोठे’, रांदपीण जाड जूड जायत वता पूण तिचे हस्तुकीं घरांतल्यांक वेळार जेवण मेळना हें सांगपी ही म्हण. आळशी आनी बेजबादार मनशाक लेखून ही म्हण मारतात.
‘धांवतल्याक एकूच वाट सोदल्याक धा (हजार) वाटो’, जो मनीस कसलेच कश्ट घेना आसतना काम करूंक सोदता ताका एकूच सोंपी वाट दिसता. पूण जो कश्ट करूंक सोदता ताका हजार वाटो मेळटात अशें सांगपी ही म्हण.
‘धाडय बडय पन्नास उडय’, काम कशाय कशें करप पूण पयशे मात चोख घेवप, अशा मनशाक ही ओपार मारतात.
‘धोडयाऱ्याचे तकलेंत तिनूच फातर’ वा ‘धोडयाऱ्याच्या कपलांत तीन गुंडे’, वायट नशिबाचो मनीस ह्या अर्थान ही म्हण वापरतात. कितलोय वावुरलो जाल्यार एकाद्र्या मनशाच्या हातांत येस येना, अपेस पदरांत पडटा तेन्ना ही ओपार मारतात.
‘नरकाक णव वाटो सर्गाक एकूच’, वायट कर्मा करता तो नरकांत वता आनी बरें कर्म करता तो सर्गांत वता अशें मानतात. सर्गांत वचप खूप कठीण कारण ताका एकूच वाट आसता, नरकांत वचप सोंपें कारण ताका खूब वाटो आसतात अशें सांगपी ही म्हण.
‘बारा वर्सांचे व्हंकलेन धल्लो करो आवय म्हणटा म्हजो कुसवो बरो’, चली बारा वर्सांचें जाता आनी कळशी घेवन उदकाक वता म्हळ्यार कामाक लागता. तेन्ना आवय अभिमानान पळेता आनी आपलो कुसवो धन्य जालो म्हणटा.
‘लाद्रूचे काडले हजार आनी पेद्रूक केलो काजार’, भायले भायर काम करून मेकळो जावप. मराठी म्हण : परस्पर पावणे तेरा.
ह्यो जाल्यो आंकडे वा संख्येचेर आदारिल्ल्यो कांय म्हणी.
कोंकणींत संख्येचेर वा आंकड्यांचेर आदारिल्ले साबार वाक्प्रचार आसात.
‘चार अक्षरां’: सामकें थोडें शिकप.
‘छत्तीसांचो आंकडो’: एकाचें तोंड पुर्वेक जाल्यार दुसर्‍याचें तोंड पश्र्चिमे कडेन. एकामेकाचे आड आसप. खंयचेय गजाली कडेन दोग जाणांचीं दोन विरुद्ध मतां आसतात तेन्ना दोगांय मदें छत्तीसांचो आंकडो आसा अशें म्हणटात.
‘देड दमडीचो’: जाका कसलेंच मोल ना तो.
‘दोन हातांचे चार करप’: लग्न करप.
‘बारा बांयचें / गांवचें / बांदाचें उदक पिल्लो’, खूब कडेन भोंविल्ले आशिल्ले कारणान चौकस जाल्लो मनीस.
‘सात बांयचें उदक पियेवप’, बरे वायट अणभव घेवन शाणो जाल्लो मनीस.
‘बारा आणे’: अर्दकुटो.
‘सोळा आणे’: पुराय.
‘सात पांच करप’: कितें उलयता तातूंत सलगपणां नासप. केन्ना सात म्हणप तर केन्ना पांच म्हणप.
‘साता समुद्रा पलतडीं’: खूब पयस.
‘सर्ग दोन बोटां उरप’: खूब गर्व जावप. वैभव तेंगशेर पाविल्ल्या भशेन जावप.
‘लाख रुपयांची गजाल’: खूब मोलादीक गजाल.
‘शंबर नंबरी’: शंबर नंबरी भांगर म्हळ्यार चोख भांगर.
‘शंबर वर्सां भरप’: मनशाचें आयुश्य शंबर वर्सां अशें धरतात. तीं सोंपप म्हळ्यार निमणो वेळ येवप.
‘साडे आठ’: अर्दकुटो.
‘बारा वाजोवप’: दिसाचे बारा वा रातचे बारा जातगीर दीस आनी रात हांकां उतरती कळा लागता. त्यावेल्यान एकाद्र्याचे बारा वाजोवप वा बारा वाजप म्हळ्यार देंवती कळा लागप वा एकाद्र्याच्या विनाशाक कारणीभूत जावप.
‘साडे तीन म्हूर्त’: दसरो, दिवाळेचो पाडवो, गुढी पाडवो आनी नागपंचम हांकां साडेतीन म्हूर्त म्हणटात.
‘लाखाचे बारा हजार’: लुकसाण जावप, लुकसाण करून घेवप.
चौवदावें रत्न: मार घालप. समुद्र मंथनाच्या वेळार चौदावें रत्न अमृत भायर आयलें. त्या अमृतावेल्यान युद्ध जावन राक्षसांक खूब मार पडलो. ताचे वेल्यान हो वाक्प्रचार आयलो.
‘एक घाय दोन कुडके’: धपक्याक वादग्रस्त गजालीचो सोक्षमोक्ष लावप.
ह्यो आसल्यो आंकडे वा संख्येचेर आदारिल्ल्यो कोंकणींतल्यो कांय म्हणी आनी वाक्प्रचार.

सखाराम शेणवी बोरकार
9923306751