भांगरभूंय | प्रतिनिधी
म्हयन्यांत सुटी पडली की आमगेर मुंबय सावन सोयरीं येतालीं. सहकुटुंब सहपरिवार! येतना अर्द कील च्या पावडर (तेन्ना गोंयांत च्या पावडर चडसो मेळना आसलो), माहीमच्या हालव्याची एक धाकटुली कास आनी बिस्कुत्यो हाडटालीं. तीं कितें हाडटालीं तें एकाच धपक्याक सोंपतालें. पूण आमगेर म्हयनोभर रावन वतना सगळें पुरुमेंताचें सामान जशे परी तेफळां, सोलां, आमटाण (“गोव्यांत चांगली मिळते!” म्हणीत) खारें, कणगांचीं म्हानां, तळिल्ले घरे, कितें ना म्हण ना, घेवन वतालीं. तीं वतगीर आमी आईक म्हणप “कितें गे आई! हीं येतना मात एक-दोन नग घेवन येतात आनी वतना मात साक-साक भरून घेवन वतात?”. त्या उतराक आईन म्हणप, “कांय ना रे! ‘आंवाळो दिवन कुंवाळो काडपाचो’ प्रकार तो!”
तेन्नाच्यान ‘आंवाळो दिवन कुंवाळो काडप’ ही म्हण म्हजे तकलेंत फिट्ट बसली. हे म्हणीचो अर्थ, आपलें कुसकुटभर दिवन दुसऱ्याचो भरपूर फायदो घेवप वा मोटें कितें मेळोवपाक बारीकशें दिवप. देखीक बारीक नुस्त्या कुडको गरयेक लावन व्हडलें नुस्तें गरोवप. ‘आंवाळो दिवन कुंवाळो सोदता (घेवचो)’, हिवूय ह्याच अर्थाची दुसरी एक म्हण. आंवाळो हें फळ कुंवाळ्या परस आकारान जायत्या पटींनी ल्हान आसता आनी ताचें मोलय बी कुंवाळ्या परस उणें. ल्हान वस्त दिवन व्हडल्या वस्तींची अपेक्षा करप असो हे म्हणीचो अर्थ.
‘कुंवाळ्यान जाता तें आंवाळ्यान जायना, आंवाळ्यान जाता तें कुंवाळ्यान जायना’, ज्या जाग्यार जी वस्त वापरूंक जाय थंय तीच वस्त वापरची अशी देख ही म्हण आमकां सांगता.
आंवाळो आनी कुंवाळो हीं दोनूय फळां चड करून एकाच वांगडा म्हणींनी येतात. आंवाळो हें ल्हान वस्तूचें प्रतीक आनी कुंवाळो हें व्हडल्या वस्तूंचें प्रतीक.
ह्या आंवाळ्या, कुंवाळ्याचेर कोंकणींत साबार म्हणी आनी वाक्प्रचार आसात.
‘पाडसावेले कुंवाळे आयज धवशे फाल्यां काळशे/सांवळे’, ‘पाडसावयले कुंवाळे ना आड्यार ना घरार’, ‘पाडसावेले कुंवाळे केन्ना हेवटेन केन्ना तेवटेन’ ह्यो एकाच अर्थाच्यो कांय कुंवाळ्याचेर आदारिल्ल्यो म्हणी. हांचो अर्थ असो:
कुंवाळ्याची वेल चड करून घराच्या वा गोठ्याच्या पाख्यार (पाडसार) चडयतात. कुंवाळो तन्नो आसता तेन्ना तो धवसार आसता. आनी तो जून जायत वता तसो तो काळसो जाता. सकयल रावन एका बाजून पळयत जाल्यार कुंवाळे धवशे दिसतात आनी दुसरे बाजून पळयत जाल्यार ते काळशे दिसतात. हे कुंवाळे आपल्या वजना खातीर गडगडटात. केन्ना हेवटेन, केन्ना तेवटेन. आयज पळयत जाल्यार तो कुंवाळो धवसो दिसता आनी फाल्यां पळयत जाल्यार तोच काळसो. जे मनशाक आपले ठाम अशें मत नासता आनी आपलें मत तो परत परत बदलता ताका पाडसावेले कुंवाळे आयज धवशे फाल्यां काळशे अशें म्हणटात. ‘कुशिल्लो कुंवाळो कोण खायत?’, भश्टायिल्ली अस्तुरी कोणाक नाका ह्या अर्थाची ही म्हण कर्नाटकांत वापरतात.
‘कुंवाळ्या कुडक्या भित्तरी अष्टावधान’, आठ तरेचे देवाचें कार्य एकाच कुंवाळ्या कुडक्या भितर आटपून घेवप. कंजुश मनशाक लेखून ही ओपार मारतात. कर्नाटकांतली ही एक कोंकणी म्हण.
‘कुशिल्लें कुंवाळे कुश्टशणैक’, कोणाकय उपेग नाशिल्ली वस्त दान करपी आनी पुण्य जोडपाक सोदपी मनशाक लेखून ही ओपार म्हणटात. हिवूय कर्नाटकांतली ही एक कोंकणी ओपार.
‘आपल्या पांया मुळा (पोंदा) कुंवाळो कुसला दुसऱ्याच्या दोळ्यांतलें सांसम सोदता’, दुसऱ्याचे बारीक सारीक दोश दिसतात, आपले आनी आपल्या मनशांचे व्हडले दोश दिसनात अशें सांगपी ही म्हण.
‘कुंवाळे कातरप’ हो एक वाक्प्रचार. हाचो अर्थ बढायो मारप, वा व्हडलें करून सांगप.
आंवाळ्याचेरूय कोंकणींत साबार म्हणी आसात.
‘आंवाळो पिकचो ना, दर्या सुकचो ना’, पिकिल्लो आंवाळो केन्ना पळोवंक मेळना. तो पिकच्या पयलींच गळून पडटा. तसोच दर्या केन्ना आटना. असल्यो ना घडपी अशक्य गजाली करारान अट म्हण घालतात तेन्ना ही ओपार मारतात.
‘आंवाळो विकून आयिल्ले दुडू खरजू खायनात’, आंवाळे कोडू आसतात म्हणून ते विकून आयिल्ले दुडू कोडू जायनात. तेच भशेन कसलेंय काम प्रामाणीकपणान पयशे मेळोवन दिता ते केन्ना वायट म्हणूंक जायना.
‘आंवाळ्या मोट बांदिल्ली संगती, एक धोरचे भित्तरी आनेक सुट्टा’, हाचो अर्थ एकठांय बांदूक येना असली गजाल. विंगड-विंगड सबावाच्या लोकांक एकठांय दवरूंक शकनात म्हणपाचें ही म्हण आमकां सांगता. आंवाळे हे वांटकुळे आसतात. तें एकठांय करूंक गेल्यार ते गडगडटात. हाचे वयल्यान ही म्हण आयल्या.
गोंयांतले आनी एक खूब उपेगाचें फळ म्हणल्यार आंबाडो. ह्या आंबाड्याचेर कोंकणींत साबार म्हणी आनी वाक्प्रचार आसात.
‘आंबाडो ना म्हण म्हाळ खळना’ वा ‘आंबाड्या खातीर कोण म्हाळ खळयता?’ ह्यो एकाच अर्थाच्यो दोन म्हणी. म्हाळ हो भाद्रपद वध्य पंद्रशींत जांचे पितर मेलां ते तिथी दिसा घालतात. तें एक दबाज्याचें श्राद्ध. त्या दिसा आंबाड्याची उड्डमेथी वा सांसव करपाची चाल आसा. पूण त्या दिसा आंबाडे मेळ्ळे ना म्हण म्हाळ घालपाचें कोण सोडिना. ल्हानशी वस्त मेळ्ळी ना म्हण कोण व्हडलें कार्य थांबयना हें सांगपी ही म्हण.
हेच म्हणीची उरफाटे अर्थाची म्हण म्हणल्यार ‘आंबाड्या विणे म्हाळ अरचेलेलो’. ल्हानश्या गजालीं खातीर व्हडलें कार्य पुराय जायना तेन्ना ही ओपार मारतात.
‘आंबाडो म्हळ्यार गिंबाडो म्हणटा’, जो अर्थ नाशिल्लें उलयता ताका लेखून ही ओपार मारतात.
‘हिमट्याक बसोवचे आंबाडे तासूंक रसाळाक बसोवचे अनस तासूंक’, आंबाड्याची कात पातळ आसता. ती तासून काडटना सामकी जतनाय घेवची पडटा. जसो हिमट्याच्या हातांतल्यान कांय सुटना तशींच आंबाडो तासतना हिमटेपणां करचीं पडटात. पूण अनसाचें वेगळें! ताची कात दाट आसता आनी ती दाटच कापची पडटा ना जाल्यार गळ्या कडेन खरजता. रसाळ म्हणल्यार हात सदळ आसता तो मनीस. तो अनस तासतना दाट साल काडटा.
म्हाळ म्हयन्यांत कोण फागलां सोदूंक भोंवतालो खंय! व्हडलें गोंय दाखोवप
‘आंबाड्याने आमसाणी उर्नु येता वे?’, आंबाड्याक आमसाण सोडून दिवपाक येतली काय? कोणय आपलो मूळ सबाव सोडून दिवंक शकना हें सांगपी ही म्हण. कर्नाटकांतली ही एक कोंकणी म्हण.
ह्या आंबाड्याचेर कांय वाक्प्रचार कोंकणींत आसात.
आंबाड्या रोस: जो कोण रडटा वा रडकुणेक येता ताका ही ओपार मारतात.
आंबाडे कुळार: नशिबान कुळाराक वचूंक मेळना अशी परिस्थिती. आंबाडेक फुलां-फळां येता तेन्ना वचूंक मेळना. उपरांत ती पानां झडून नागडीं जाता म्हणून वचूंक मेळना.
तवशें आमकां खूब म्हणींनी मेळटा. ‘हातभर तवश्याचें सवाय हात बीं’, वा ‘आठ हात तवशें णव हात बीं’, जो मनीस वाडोवन, फुगोवन गजाल सांगता ताका ही ओपार लायतात. ‘हातभर तवश्याचें सवाय हात बीं’, ‘वेंतभर तवश्याची हातभर बी’ हीं ह्याच म्हणीचीं आनीक साबार रुपां.
‘मामालें तवशें खंयच्या खांदार घेवचे?’, मामान दिल्ली वस्तीची खूब अपुरबाय आनी व्हडवीक आसता. मामान दिल्लें ल्हानशें तवशें लेगीत खांदार मारून लोकांचे नदरेक पडचें अशें भाच्याक दिसता. आपल्या सोयऱ्यांच्या ल्हानश्या गजालीची लेगीत जो व्हडवीक सांगता ताका लेखून ही ओपार म्हणटात.
‘कोलो तवश्याक राजी’, ही आनीक एक तवश्याचेर आदारिल्ली म्हण. एकदां खंय एक कोलो एका मळ्यांत गेलो. थंय ताणें द्राक्षां आनी हेर फळां पळयलीं. पूण तीं उंच माटवार आशिल्ले कारणान ताका खावपाक मेळ्ळीं नात. थंयच ताणें एका तवश्या वेलीर एक तवशें पळयलें. तें तवशें मातशें जड आशिल्ल्यान जमनीर लवंडलेलें. तवशें मेळ्ळें तें खूब जालें अशें म्हणीत तें तवशें खावन कोल्यान आपली भूक भागयली. जेन्ना व्हडली गजाल आपल्या आवाक्यांत नासता तेन्ना मेळिल्ल्या गजालीचो आनंद मानप बरें अशें ही म्हण आमकां सांगता.
दुदी हें तवश्या भशेन एक उपेगाचें फळ. पूण ह्या दुदयाचेर एकच म्हण कोंकणींत म्हाका मेळ्ळी तिवूय कर्नाटक वाठारांतली. ‘दुदिया घरा संबंधु, ताकाई गोतु ना माकाई गोतु ना’, जसो भायल्यान दुदी कितलोय बरो दिसलो तरी तो भितर कसो आसतलो तें कळना तशेंच कांय नात्यांचे संबंद कशे आसात तें भायल्यान कळना.
‘दुर्गावेलो दुदी ना हेवटेन ना तेवटेन’, ही म्हण ‘पाडसावेले कुंवाळे केन्ना हेवटेन केन्ना तेवटेन’ ह्याच अर्थाची. जाचो अर्थ हांवें वयर दिला. ह्या दुदयाचेर एक वाक्प्रचार कोंकणींत मेळटा तो म्हणल्यार ‘दुदी रमणा’. ज्या मनशाचें पोट मोटें आसता ताका ‘दुदी रमणां’ म्हणटात.
द्राक्षां हीं गोड आनी रसाळ फळां. हरशीं तीं गोंयांत मेळनात तरी ‘कोल्याक द्राक्षां आंबट’ ही म्हण गोंयांत घोळटा. घडये ती शेजारच्या राज्यांतल्यान कोंकणींत आयल्या आसपाची शक्यताय आसा. ‘कोल्याक द्राक्षां आंबट’, म्हणल्यार आपल्याक जाय आशिल्ली वस्त जेन्ना खूब यत्न करून लेगीत मेळना, तेन्ना ती वस्तच वायट, आपल्याक ती फावो सारकी नासली असो मनांतल्या मनांत समज करून घेवप आनी आपल्याकच फटोवन घेवप असो ते म्हणीचो अर्थ.
चिकू हें भोव रुचीक फळ. पूण कित्याक म्हणून काय खबर ना, काटू आनी चामट्या मनशाक ‘चिकू’ म्हणटात.
बोर हें हरशीं एक किरकोळ फळ. पूण रामायणांतले शबरी खातीर ह्या फळाक प्रतिश्ठा लाबल्या. ‘आळश्याक बोरां पिकल्यां म्हळ्यार हागिल्ल्या गांडीर खांव?’, ही बोरांचेर आदारिल्ली एक म्हण कोंकणींत मेळटा. आळशी मनशाक जाका कसलेंच ल्हान लेगीत काम करपाचें नासता ताका लेखून ही ओपार मारतात.
काळींग हें मनशाची तान आनी भूक भागोवपी, गोंयांत रेंवट वाठारांनी रोयतात तें एक फळ. हें फळ बाकीच्या फळां मानान बरेंच मोटें आसता. पूण कोणय जेन्ना दुसऱ्याक जागमाग लायनासतना आसुदाय संपत जमयता तेन्ना अशा मनशांक लेखून लोक “ताणें बरें काळींग केलां आंss” असो वाक्प्रचार मारतात. ‘काळींग करप’ म्हणल्यार धनदौलत एकठांय करप.
अश्यो ह्यो फळांचेर आदारिल्ल्यो कांय म्हणी आनी वाक्प्रचार. ह्या फळांक सगळ्या धर्मांनी एक आगळी वेगळी सुवात आसा. पवित्र बायबलांत देव सुरवेक आपणे तयार केल्ल्या दादलो आनी बायलेक आपोल खायनाका म्हणटा. पूण तीं देवाच्या
अस्वडीं हे फळ खातात आनी मागीर कितें घडटा तें आमकां खबर आसा. हिंदूच्या पवित्र भगवद्गितेंत म्हणलां, ‘कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन। मा कर्मफलहेतुर्भुर्मा ते संगोऽस्त्वकर्मणि॥’, मनशांनी आपलें कर्म करीत रावचें, फळाची आशा धरची न्हय.
सखाराम शेणवी बोरकार
9923306751
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
