कोंकणी म्हणी आनी वाक्प्रचारांतलो ‘गणपती’

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

हालींच हांवें गोंयच्या एका दिसाळ्यांत एक बातमी वाचली. बातमी वाचल्या बराबर खीणभर हांव अजापीत जालों. खबर आसली आमच्याच वाठारांतल्या अमूक अमूक मनशाक दिल्लीचे एके संस्थेचो ‘समाजभुषण’ हो पुरस्कार मेळ्ळा आनी ताका तो एका मंत्र्यांच्या हस्तुकीं पांच नखेत्री हॉटेलांत घडोवन हाडिल्ल्या सुवाळ्यांत दिवपाक आयलो म्हण.
खरें म्हळ्यार हे व्यक्तीक हांव बरे भशेन वळखतां. आमच्या वाठारांत ताचें एक ‘होलसेल’ दुकान आसा. पयलीं ताचो बापूय हें दुकान चलयतालो. बापायचो हो एकलोच पूत जाल्ल्यान बापाय फाटल्यान तें दुकान हो चलोवंक लागलो. हाणें आपलो धंदो वाडोवपाचोय कांयच येत्न करूंक नासलो. आमच्या वाड्या वयल्या लोकां कडेनय तो कुसकेपणान वागतालो. सगळे ताच्या पासून चार पावलां पयस रावताले. हाचे पयलीं कोणाकय ताणें केन्नाच कसलोच आदार केल्लो म्हज्या तरी यादींत ना. ह्या मनशाक दिल्लीचे संस्थेचो ‘समाजभुषण’ हो पुरस्कार? त्याच खातीर म्हाका अजाप जाल्लें. थोडे समाज सेवा करतात आनी ताचो पत्तो कोणाकच लागूंक दिनात. घडये होवूय बी तांतलोच न्हय मूं? पूण ताचो एकंदरीत सभाव पळयल्यार तेंवूय अशक्य आसलें.
हांवें तो पेपर म्हजो आमीग सदाक दाखयलो. “सदा! ही बातमी तुवें वाचल्या? आमच्याच वाठारांतल्या आमक्या अमक्याक दिल्लीचे संस्थेचो ‘समाजभुषण पुरस्कार’ मेळ्ळा मरे!” सदान ते बातमेचेर नदर लेगीत माल्ली ना आनी कांयच न्ही जाल्ले भशेन म्हाका फाफुडलो. “आरे! तुका लागलां पिशें! असले पुरस्कार दिवपी बोगस संस्था मुंबय, दिल्लीक ‘पायलेक पंचवीस’ मेळटात. ह्या संस्थांनी लोकांची ‘सायकोलोजी’ ज्युस्तच वळखल्या. मनशा कडेन पयसो जालो म्हणटगीर ताका प्रसिद्धीची ‘हांव’ लागता आनी ह्यो असल्यो संस्था अशा मनशांक सोदून काडटात. मागीर तांकां सांगतात की तुमकां आपले संस्थेचो पुरस्कार फावो जाला. तुमी इतले पयशे भरपाचे. तुमी हे पयशे भरतगीर अमक्या अमक्या राजकारण्या हस्तुकीं अमक्या दिसा ‘फायव्ह स्टार’ हॉटेलांत तुमकां हो पुरस्कार एका गडगंज सुवाळ्यांत भेटयतले. तुमचे वांगडा देशभरांतले आमचे संस्थेचे विंगड विंगड पुरस्कार फावो जाल्ले आनिकूय लोक आसतले.”
“जाणा मरे! अशे पयशे भरतगीर हे पुरस्कार मेळटात. ह्या पुरस्कारांक काडयेचेंय मोल नासता. मागीर हे खबरेकारांक धरून ती बातमी सगळ्या खबरांपत्रांचेर मांडणी करतात. थोडे भितर सांगपाचें म्हणल्यार ‘गणपतीची फाट झरोवन गणपतीक तिबो लावपाची’ गजाल ही”. सदान म्हाका ह्या पुरस्कारां फाटली गोम सांगली आनी म्हजी ‘ट्युब लायट’ पेटली.
सदान एके म्हणी भितर पुराय चित्र म्हजे मुखार उबें केल्लें. ‘गणपतीची फाट झरोवन गणपतीक तिबो लावप’ म्हणल्यार एकल्या कडल्यान घेवन ताकाच तें परतें दिवप. ह्या म्हणी फाटली काणी अशी: चवथीक गणपतीचे मुर्तीची प्रतिश्ठापना करपाक एकल्यागेर भट आयिल्लो. चवथीच्या दिसांनी भट सामके गडबडींत. ताका कसोच वेळ वगडावचो नासता. पुजेच्या वेळार गणपतीक तिबो लावपाक भटाक गंध मेळना जालें. त्या बोवाळांत येजमान्याकय आपणें गंध काडून खंय दवरलां हाचो उगडास जायना जालो. तो गंध सोदपाक लागलो. हांगा भटाक जातालो कळाव. ताणें गंधाची वाट पळयनासतना आपलें बोट उदकांत बुडयलें आनी गणपतीचे फाटीर मातशें झरयलें अनी ताचोच तिबो करून गणपतीक लायलो. तेन्नाच्यान ‘गणपतीची फाट झरोवन गणपतीक तिबो लावप’ हे म्हणीचो उदेव जालो.
चवथ ही गोंय आनी कोंकण वाठारांतली सगळ्यांत व्हडली परब. ल्हानांतलो ल्हान धरून व्हडांतलो व्हड मेरेन ही परब मनोवपाक कांयच फाल्त करिना. प्रसंगार तो रीण लेगीत काडटा. पूण चवथ मात मोट्या दबाज्यान मनयता. म्हाका ल्हानपणांत ‘हेका नागोवन तेका नागोवन चवथी परब केली गा’ हें पद ‘सुखकर्ता दुखहर्ता’ हे आरतीच्या चालीर म्हणटाले तें याद जाता. हाचेरूय एक कोंकणी म्हण आसा ‘गणेस गेलो पाणयां, xx xx वाणयां’. चवथीची परब मनोवपा खातीर पसरकाराक हात पांय पडून जाय तें सामान उदारेचेर हाडप आनी एकदां काय गणपती पावयलो की त्या पसरकाराक मागीर तोंड दाखोवप ना. ‘काम जालें वैज मेलो’ असल्यांतली गजाल. ही म्हण मालवणी कोंकणींतय घोळटा.
गणपतीचेर आदारिल्ल्यो साबार म्हणी आमचे कोंकणींत आसात. ‘करूंक गेलो गणपती ताचें जाले केलदें’ ही एक फामाद म्हण. एक काम करपाक हातांत घेवप आनी तांचे भलतेंच जावप असो हे म्हणीचो अर्थ. हे म्हणी फाटली काणी अशी: एक अबर्गत मनीस एकदां खंय गणपतीची मातयेची मूर्त करपाक बसलो. चुकून ताणें सोंड फुडले वटेन लावपाची ती फाटले वटेन लायली. सोंड फाटले वटेन लायिल्ली ती म्हूर्त माकडा (केलदें) भशेन दिसूंक लागली. तो मनीस करपाक गेल्लो गणपती ताचें जाल्लें केलदें. ही म्हण मालवणी कोंकणींतय घोळटा.
‘हुंदराक मारल्यार गणपतीक लागता’ ही अशीच एक फामाद म्हण हाचो अर्थ असो की नोकराक कितेंय म्हणल्यार ताच्या मालकाक लागता. हुंदीर हें गणपतीचें वाहन आनी हुंदराक कितेंय म्हणल्यार गणपतीक राग येतालो. आमच्या सरभोंवतणीं राजकारणी, पयशेकार हांचे खास अशे मनीस जांव कार्यकर्ते आसतात ते आमी पळयतात. ‘उदकाच्या बळार सुंगट उडटा’ तशे हे मनीस ह्या राजकारणी, पयशेकार हांचे बळार नेट मारतात. हांकां तर कितेंय करीत तर हे मनीस रोखडेच आपल्या ‘पात्रांवांक’ सांगतात आनी तांचो ‘पात्रांव’ तो अपमान आपलोच कसो समजता आनी मागीर तो सूड घेता. असले ‘हुंदीर’ तुमकां वेंचणुकांच्या वगतार पावला कणकणीं दिश्टी पडटात.
‘गणपतीचें राज्य देड दिसाचें’. ही गणपतीचेर आदारिल्ली आनीक एक म्हण. खंयचोय कारभार जेन्ना खिणयाळो आसता तेन्ना ही म्हण वापरतात. अशे ‘देड दिसाचे’ मुख्यमंत्री जाल्ले आमी गोंयांत पळयल्यात.
‘गणेशाचें हालता दोंद चंडिकेचो वता प्राण’. चंडिकेची मूर्त गणपतीच्या पांया कडेन आसता. जेन्ना गणपतीचें पोट हालता तेन्ना चंडिकेक त्रास जाता. हाचे वयल्यान एकट्याचो खेळ जाता पूण दुसऱ्याचो जीव वता अशा अर्थान ही म्हण म्हणटात. ‘माजराचो खेळ आनी हुंदराचें मरण’ असल्यांतलो प्रकार हो!
‘गणेश पुजेक फुटको नाल्ल’. खंयच्याय बऱ्या कामाची सुरवात करतना गणपतीच्या नांवान नाल्ल दवरपाची प्रथा आसा. पूण हो नाल्लच कुसको जावप म्हणल्यार खंयच्याय कामाक अपशकून जावप.
‘गणपती हातांतुले लिंग’. हे म्हणी फाटली काणी अशी रावण कैलासा सावन शंकरा कडल्यान आत्मलिंग घेवन लंकेक वतालो. सगळ्या देवांच्या मनांत हें शिवलिंग रावणाक लंकेक व्हरूंक दिवपाचें नासलें. त्या कामांत तांणी गणपतीचो आदार घेवपाचो थारायलो. गणपती एका भुरग्या राखण्याचें सवंग घेवन रावण वचपाचे वाटेर येवन रावलो. रावणाक वाटेर मुतूंक जालें. पूण रावणाक लिंग सकयल दवरपाक मेळनासलें. कारण लिंग जमनीचेर दवरल्यार तें जागचे जाग्यार घट्ट जातलें असो नेम आसलो. रावणान राखणो जाल्या गणपती कडेन पळोवन तें लिंग ताच्या हातार दिलें आनी तो मुतूंक गेलो. रावणाक येवपाक कळाव जालो म्हण गणपती रावणाक उलो मारपाक लागलो. कारण ताका तें लिंग जड लागपाक लागलें. उलो मारुनूय रावण येना तें पळोवन गणपतीन लिंग जमनीचेर दवरलें. जेन्ना खंयचोय मनीस ‘घे! नातर चल्लों’ अशें फुगयता तेन्ना ही ओपार मारतात. ही म्हण कारवार आनी मेंगलोर वाठारांत चड घोळटा.
‘गणपतीगेली होर्डीक’ वा ‘गणपती होर्डीकेक (लग्न) फाल्यां म्हूर्त’. खंयचीय गजाल फाल्यांचेर पडटा तेन्ना ही म्हण मारतात. ही म्हण कारवार आनी मेंगलोर वाठारांत घोळटा.
‘गोडाचो गणपती आनी गोडाचोच निवेद्ध’. दोन व्यक्तीचे एकामेकां कडेन लागींचे संबंद आसतात. तेन्ना एकामेकां विशींच्या तांच्या मतांची दखल घेवपाची नासता अशा वेळार ही ओपार मारतात.
ह्यो आसल्यो म्हाका मेळिल्ल्यो गणपतीचेर आदारिल्ल्यो कांय म्हणी.
\गणपतीचेर आदारिल्ले कांय वाक्प्रचार कोंकणींत आसात.
‘गोडाचो गणपती’: गोडाचो गणपती जसो एकाच जाग्यार दशिल्लो आसता तसोच आळशी आनी आंगान जड आशिल्ल्या मनशाक जो एका जाग्या वयलो हालना ताका ‘गोडाचो गणपती’ म्हणटात. मराठींत असल्या मनशांक ‘गुळाचो गणपति’ म्हणटात. ‘गणपतीचें धोंद’: खंयच्याय मनशालें पोट नदरेक भरता अशें वाडटा तेन्ना विनोदान हो वाक्प्रचार मारतात.
गणपतीची पुजा: गुरवारपणाची स्थिती. आपली बायल गुरवार आसतगीर घोव तिच्या फाटल्या फुडल्यान भोंवन तिची काळजी घेता तेन्ना हो वाक्प्रचार मारतात.
गणपतीचें नांव घेवप: खंयच्याय कामाची सुरवात गणपतीचें नांव घेवन करतात. ते खातीर कामाची सुरवात करप हाका गणपतीचें नांव घेवप असो वाक्प्रचार आसा.
असो आसलो कोंकणी म्हणी आनी वाक्प्रचारांतलो ‘गणपती’.

सखाराम शेणवी बोरकार
9923306751