कोंकणी म्हणी आनी वाक्प्रचांरातलीं ‘घोव आनी बायल’(2)

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

(कारवार वांठारांत घोळपी ह्याच अर्थाची म्हण. हीच म्हण ‘वनदेवीक ना घोव नी बेताळाक ना बायल’ अशीय घोळटा…. आतां मुखार)

भियेवन चलता, बायलेचीं कांकणा राखतां, घरकार मरतकच बायलो मड्यार कांकणां फ़ोडटात. ती परिस्थिती येवंची न्हय म्हण घोव आपलीच काळजी घेता. ताका बायलेचें चड पडूंक ना. आपलेंच पडलां ह्या अर्थान ही ओपार मारतात.

• ‘वैजाची बायल रांडाव, लोकांक वखद विर्सद दिवंक वैज धांवता आनी तांकां वाटायता. पूण ताका मात वखद दिवन वाटावपी कोण नासता. तो वखदा विणें मरून वता आनी ताची बायल रांडाव जाता.
• ‘घोवाचा राज्य रामराज्य, झिलाचा राज्य यमराज्य’, घोवाच्या घरांत घोवाचो धाक आनी मार आसलो तरीय तो त्या बायलेचो जल्माचो जोडीदार आसता. घोवाच्या जिवार ती निर्धास्त आसता. आपल्या घरांत तीची सत्ता आसता. फ़ुडें ती जाण्टी जातगीर पूत आनी सून हांचो संवसार सुरु जाता आनी तिच्या हातांतली सत्ता वता. पुताचो धाक सुरु जाता. तिका उवेखणी सोंसची पडटा. ते वेळार तिका घोवाच्या वेळचें तें रामराज्य आनी पुताचें राज्य हें यमराज्य अशें दिसता. ‘घोवाची जोड मूठ मारून फ़ोडी, पुताची जोड काडटा ओडी’ ह्याच अर्थाची दुसरी एक म्हण.
• ‘दिवंचें तर देवान नाजाल्यार आवशीच्या घोवान’, गांवगिऱ्या, अशिक्षीत आनी गरीब घराब्यांत अस्तुरेचें स्थान नाशिल्ल्या बराबर. तिची आवड आनी उमेद कोण भागयतलो? देवाच्या कृपेन घोवाक जर बरी बुद्द आयली जाल्यार तीची उमेद भागपाची. पूण तीका खबर आसता आपलो बापूय मात जेरुल आपली उमेद भागयतलो, आपल्याक चार पयशे दितलो. घोवा कडेन मागल्यार आनी ताणे तें दिल्यार देवाचीच कृपा म्हणपाची.
• ‘मानलो तर घोव नाजाल्यार खुंट्यार व्हरून ठेव’, घोवा हातांत सगळी सत्ता आसा म्हण बायल घोवान कितलेय त्रास दिले तर ते सोंसता. पूण हें जेन्ना चड जाता तेन्ना तीची सोंशीकताय सोंपता. मागीर ती आपल्या घोवाचो मान राखपाचें सोडून दिता. आपलो मान दवरल्यार घोवाक मान दिवचो नाजाल्यार ताका उबारुन खुंटयेर व्हरुन दवरचो. म्हळ्यार ताका किमंत दिवची न्हय.
• ‘हातांत एक कांकण, ओगीच घोवाची राखण’, जर घोव बेकार, व्यसनी मेळत तर त्या कुटूंबांतल्या अस्तुरेच्या त्रासांक शिम-मेर नासता. त्या बायल्या आंगार सारकें वस्त्र नासता. घसघशीत हातभर कांकणा नासतात. घोव आसा म्हणपाक मात हातात एक कांकण आसता. असलो घोव आसून नासून सारको हें सागपी ही म्हण. ‘हातांत ना धड कांकण ओगीच घोवाची राखण, हिवूय ह्याच अर्थाची दुसरी एक म्हण.
• ‘घोव वता उडत आनी बायल येता रडत’, घोवान दिवाळें काडल्यार बायलेक त्रास भोगतात आनी ती रडत आपल्या कुळारा आवय- बापायगेर येता हें सांगपी ही म्हण.
• ‘घोव चललो झुरत आनी बायल चलली भरत’, घोव बारीक जायत वता आनी बायल मोटी जायत वता तेन्ना ही ओपार मारतात.
• ‘घोव मेल्ल्याकय बोड ताशिल्ल्याचें दुःख चड’, पयलीं घोव मेल्यार बायलेचें मुंडन करताले. चडशे वेळार हें तिच्या इत्सेभायर जातालें. केंस कापले म्हण तीका खूप दुख जातालें. व्हडल्या दुख्खा परस ल्हान दुख्खाचो चड थातो मातो जाता तेन्ना ही ओपार मारतात. ‘घोव मेल्ल्याकाई बोड ताशिल्लें दुख होड’,मंगळूर वाठारांतली ही कोंकणी म्हण.
• ‘घोव मेलो कोनसो आयलो बायल मेली कोपराची दुख भोगली’, आदले तेंपार घोव मरतगीर बायलेक कोनशाक बसयताले, तिजो खंयच्याय बरे कामांत आसपाव करिना आसले. जर बायल मेली तऱ घोवाक सगळीं कामां करचीं पडटालीं. परिणाम घोवाचो हात काम करुन दुखतालो. ताचेवेल्यान ही म्हण आयल्या. ‘बायलेंचें दूख कोंपरा इतलें’, ह्याच अर्थाची दुसरी एक म्हण.
• ‘घोवाक ना घोवकी, बायल करता शिंदळकी’, घोव जर बायलेक खोशी दवरुंक शकना तर बायल मागीर शिंदळकी करपाक लागता. हें सांगपी ही म्हण. ‘खरवसा घोवाची बायल शिंदळ’, ‘कर्कशा घोवाची बायल शिंदळ’ह्यो ह्याच अर्थाच्यो दुसऱ्यो म्हणी.
• ‘नाका गे मांय साश्टीचो घोव, माडाक बांदून घालता फ़ोव’, ही म्हण बार्देस वाठारांत फ़ामाद आसली. पयलीं येरादारीचीं सादनां नासलीं वा साप्प उणी आसलीं म्हणून लग्न जाल्ली चली बेगीन आवय बापायगेर पावनासली. ते खातीर इतले पयस थळाक ती ना म्हण्टाली. तेकाळार साश्टीचे नवरे मारकुटे म्हण एक समज आसलो. फ़ोव घालप-मार घालप.
• ‘ घोव पिंरजळ्ळो उपाशी पडलो’ , प्रत्तेक गजालींत बायलेच्या जर उणी दुणी काडत तर बायल बेजार जावन कांयच करिना आनी निमणो घोव उपाशीं पडटा हें सांगपी ही म्हण.
• ‘घोवाक/बामणाक नाका जाल्ली बायल, सुण्याकय नाका’, बामणान म्हळ्यार घोवान सोडिल्ल्या बायलेक समाजांत मान मेळना हें सांगपी ही म्हण.
  -‘चाकरमानी घोव नि कापडाक ठिगळां णव’, कोंकणांत जेवपापुरतें भात पिकलें तरी खर्चाखातीर पैशांचो उणाव भासतालो. त्या खातीर घरांतलो दादलो मनीस मुंबयंत गिरणींत, नाजाल्यार खंयच्याय कंपनींत वा मिलीटरींत कामाक वतालो. तांका चाकरमानी म्हण्टात. ताचे कडल्यान येवपी मनीओर्डरीचेर घर चलतालें. पूण हे पैशे घरखर्चाक लेगीत पावनासले. हेवटेन घरकान्न आपलो घोव मुंबयत काम करता म्हण मिरयताली पूण तिच्या आंगवेल्या ठिगळां लायिल्ल्या चोळये वेल्यान घरांतले दरिद्र सभेमाजार येतालें. हें कोडू सत ही म्हण आमकां सांगता.
  ‘पडक्या घरांक लिंपप कितलें? जाणट्या घोवाक जपप कितले?’, पडपाक आयिल्ल्या घराच्यो वण्टींक परत परत मातयेचो लेप लावन त्यो सारक्यो करच्यो पडटात. तसोच आपलो म्हातारो घोव हांतरुणार पडल्यार बायलेक ताची सेवा करची पडटा. आदीं गरीबाली चली आसल्यार तिचें लग्न पिरायेंत खुप फ़रक आशिल्ल्या दादल्या कडेन लायताले. बायल तरणीच उरताली पूण घोव म्हातारो जायत वतालो. आपलें सौभाग्यपण राखपा खातीर तीका घोवाची जतनाय घेवंची पडटाली. त्या काळच्या लग्न प्रथेचें चित्र सामकार हाडपी ही म्हण.
• ‘घोव करता नायकीण आनी बायल मेजता मिंड’ ( मीण), जेन्ना घोव आनी बायल दोगांय आपल्या वर्तनान शिंदळ आसतात तेन्ना ही म्हण वापरतात. घोव आनी बायल दोगांय एका सारकीं.
• ‘खावंचें घोवाचें घेवंचें मिंडाचें’, घोवाचें खावन दुसऱ्याकडल्यान, मोग्याकडल्यान उलोवणी आयकून घेवप.’खावंचें घोवाचें आनी घेवंचें गांवांचें’, ’खावंचें घोवाचें आनी आयकुचें लोकांचें’ ह्यो ह्याच अर्थाच्यो आनीक म्हणी.
• ‘खांवच्या वेळार रोजी गेली भोगच्या वेळार बायल गेली’, जेन्ना पोटाक भूक आसली तेन्ना रोजी म्हळ्यार काम गेलें आनी जेन्ना भोगपाचे दीस आयले तेन्ना बायल मेली. परिस्थिती दाखोवपी ही म्हण. ‘दांत आसल्यार चणे नांत आनी चणे आसल्यार दांत नांत’ हिवूय ह्याच अर्थाची दुसरी म्हण.
  -‘घोवाक ना भाव म्हाका खंयची जाव?’ आपल्याच संवसारांत गुल्ल आशिल्ली आपसुवार्थी बायल. कोणूय सोयरो नासतानाय आपूण सोयरो म्हण दाख़यता तेन्नाय ही ओपार मारतात.
  -‘खोजो घोव कुकमाक आधार’, घोव कितलोय दुर्बळ आसलो तरी तो आसपच म्हळ्यार बायलेक आदार आसता, हें सांगपी ही म्हण. ‘रांडेक घोव कुकमाक आदार’हिवूय ह्याच अर्थाची दुसरी म्हण.
  -‘घोव कापड हाडटलो म्हण न्हेशिल्लें कापड उज्यांत घालें’, जो शिता फ़ुडें मिठ खाता तेन्ना ही ओपार मारतात.
  -‘घोवाच्या फ़ाटीर मिरयां वाटी’, बायल जेन्ना घोवाक कुस्कुटा सारकी लेखता, वरतेंपण फ़टयता दाखयता तेन्ना ही ओपार मारतात.
  -‘दादले (घोव) बसून वायट जाले, बायल भोवून वायट जाली.’ घोवाचें काम भायर वचून जोडून हाडपाचें आनी बायलेचें काम घर सांबाळपाचें. पूण घोव जर घरांत बसून रावलो जाल्यार बायलेक नाईलाजान भायर वचून कामां करचीं पडटालीं आनी तिका बाबडेक वायट उतरां घेवंचीं पडटालीं. आतां घोव आनी बायल दोगांय काम करतात आनी संवसाराक हातभार लायतात.
• ‘बारा पडी घोवाक तेरा पडी बायल’, ’बारा मापां घोव खाता, तेरा मापां बायल खाता’. सुबेज मनशाक ताचे परस सुबेज बायल मेळटा तेन्ना ही म्हण वापरतात.’बारा पोडी बामणाक तेरा पोडी बायल’, कर्नाटक वाठारांतली ह्याच अर्थाची म्हण.
  -‘धनयावाचून दुनिया नाय’, घोवाच्या खंबीर आदाराचेर बायल कश्टाचे दोंगोर उपशीता. तिका कश्टाचो त्रास जायना. आपल्या सांगाताक घोव आसप हातूंतच तिचो संवसार. बायलेक घोव म्हळ्यार सगळो संवसार आसता हें दाखोवपी ही म्हण. ‘घोवान माल्लें कितें वाडलें कितें एकूच’. ह्याच अर्थाची दुसरी एक म्हण
• ‘काळी बायल घोवाची, गोरी बायल जगाची’, बायल गोरी आसल्यार सगळे लोक तीका तोखेतात. पूण तीच तर काळी आसत जाल्यार घोव सोडून कोण तीका तोखेना. ‘काळें देवाक बरें, गोरें घोवाक बरें’ ह्याच अर्थाची दुसरी एक म्हण.
• ‘थानांनी वाडली म्हण बायल न्हय आनी धेंगान वाडलो म्हण दादलो न्हय’, अवयव वाडले म्हण शाणेपण येना हें सांगपी ही म्हण.
• ‘दुबळ्याची मरुं नये बायल, गिरेस्तीचो मरुं नये घोव, दुबळ्याची बायल मरत जाल्यार ताची निगा घेवपाक कोण नासतलो. गिरेस्त बायलेचो घोव मेलो जाल्यार तिचीं भाटां-बेंसां पळोवंक कोण नासतलो. हें सांगपी ही म्हण.’
• ‘बायल नाचली, लज व्हगडायली’, आदीं बायलो नाच नासल्यो. पयलीं नाचप म्हळ्यार वायट म्हण्टाले. तांकां वेगळ्या नदरेन पळयताले. आतां तें सगळें बदल्लां.

सखाराम शेणवी बोरकार
9923306751