भांगरभूंय | प्रतिनिधी
ज. जोशी हांची ‘आनंदी गोपाळ’ ही एक चरित्रात्मक, व्यक्तिप्रधान कादंबरी. भारतांतली आदली स्त्री वैज आनी अमेरिकेंतल्यान अस्तंती वैजकी विशयांतली पदवी मेळोवपी पयली भारतीय स्त्री आनंदीबाई गोपाळराव जोशी हांचें जिवंत आनी भावनीक चित्रण ही कादंबरी करता. मराठी भाशेंत बरयल्ली ही कादंबरी एकुणिसाव्या शेंकड्यांतल्या भारतांत पितृसत्ताक परंपरेंतल्यो चालीरिती, धर्मीक रुढिवाद आनी वसाहतवादी प्रभाव हांकां घट्ट बांदून दवरिल्ले एके तरणाट्या अस्तुरेच्या क्रांतीकारी प्रवासाचें संवेदनशील इतिहास कथन करता. लेखक फकत इतिहासीक तथ्यां वरवीं न्हय तर स्व-विचार, आंतरीक संघर्श आनी अव्यक्त, अनुत्तरीत समस्या आनी दुविधांची कल्पक रितीन पुनर्रचना करून आनंदीच्या काणयेक जीवसाण दिवपाक येसस्वी जाल्यात. स्वबलिदान आनी वेवसायीक निश्ठा हांचें कथन लेखक साद्या आनी सरळ शैलींत करता.
कादंबरेची सुरवात कल्याण शारांतल्यान जाता, जंय आनंदी (लग्नाआदलें यमुना) एका पुरातनवादी ब्राह्मण घराण्यांत जल्माक येता. तिच्या काळांतल्या जायत्या चलयां प्रमाण तिचें लग्न पिरायेच्या णवव्या वर्सा सोंपत्या वीस वर्सांचो विधवा गोपाळराव जोशी हाचे कडेन जाता. गोपाळराव हो एक जटील व्यक्तिमत्व – कांय गजालींनी पुरोगामी आनी कांय गजालींनी खोलायेन दोश आशिल्लो. तो आपल्या बाल-व्हंकलेचें नांव “आनंदी” अशें बदलपाचो हट्ट धरता आनी तिका शिक्षण दिता. तत्कालीन कट्टर मान्यतायां आड वचून गोपाळराव हांगां आदर्श घरकाराची प्रतिमा उबी करता.
आनंदीच्या जिणेंतलो एक म्हत्वाचो खीण तेन्ना येता जेन्ना सक्षम वैजकी सेवा नाशिल्ल्यान तिचो अर्भक पूत वता. ही शोकांतिका तिच्या मनांत वैज जावपाची इत्सा निर्माण करता – तिणें जें सोंसलें, भोगलें तें भोगपाची पाळी हेर खंयच्याच बायलेचेर येवची न्हय म्हण. गोपाळरावाच्या आग्रही (आनी कांय फावटी गर्विश्ट आनी स्वताक श्रेश्ट मानपी) प्रोत्साहनान आनंदी अमेरिकेंत वता आनी थंय ती पेन्सिल्वेनियाच्या व्हुमन मॅडिकल कॉलेजींत शिकता. खर हवामान, भाशीक आडमेळीं, सांस्कृतीक परकेंपण आनी इबाडत वचपी भलायकी आसून लेगीत आनंदी आपली पदवी मेळयता – वैजकी मळार भारतीय स्त्रियां खातीर एक मार्गदर्शक म्हणून इतिहास घडयता. दुख्खाची गजाल म्हळ्यार तिचें जैत थोड्याच काळा पुरतेंच : भारतांत परतल्या उपरांत कांय म्हयन्यांनी 1887 वर्सा पिरायेच्या 21व्या वर्सा क्षयरोगाक लागून तिका मरण येता.
स्त्री शिक्षण आनी सशक्तीकरण, लग्न आनी पितृसत्ताक, अस्मिताय आनी संस्कृतीक संघर्श तशेंच भलायकी, मरण, आनी बलिदान हे ह्या कादंबरेचे मुखेल विशय. पितृसत्ताक समाजांत बायलांक शिक्षण मेळप हो कादंबरेचो केंद्रीय विशय. स्त्री साक्षरता दुर्मीळ आनी निरुत्साहीत आशिल्ल्या काळांत आनंदीचें शिक्षण घेवप म्हळ्यार आव्हान आनी निर्धार हांचें प्रतीक. जोशी तिचे आड येवपी समाजीक प्रतिकारांचेर भर दिता – अनवळखी लोकांकडल्यानच न्हय, तर विस्तारीत कुटूंब आनी स्वता भितरल्यान येवपी. अमेरिकेंतलो आनंदीचो संघर्श फकत उदेंत आनी अस्तंत हांचे मदीं न्हय, तर वैयक्तीक खात्री आनी समाजीक बंधन हांचे मदलो. भारतीय परंपरेंत खोलायेन रुजून उरतना परकी भुंयेर भारतीय स्त्रीच रावपाच्या अस्वस्थताये कडेन ती झगडटा. दबाव आसून लेगीत क्रिस्तांव धर्म आपणावपाक दिल्लो न्हयकार म्हळ्यार तिची घटमूट संस्कृतीक अस्मिताय आनी आंतरीक बळग्याची देख जावन आसा.
आनंदीबाई आनी तिचो घोव गोपाळराव हीं हे कादंबरेंतलीं मुखेल पात्रां. आनंदीबाई एक भावनीक रितीन गिरेस्त पात्र. ती एक शांत, आज्ञाधारक बाल- व्हंकलेंतल्यान एक आत्मविस्वासू, सरळ उलोवपी स्त्री जावन असंख्य भारतीय बायलांचें नशीब बदलपाक निर्धारीत जाता. तिचें लवचीकपण आनीकय चकचकीत जाता कारण ती शांत आसता – परकी देशांत ती प्रवाहा वांगडा स्वताक व्हांवून वचपाक दिना पूण वेव्हारीक, बुदवंत आनी गंभीर धैर्यवान रितीन ताका प्रतिकार करता. दुसरे
वटेन गोपाळराव हो स्त्री शिक्षणाक आदार दिवपी प्रगतीशील विचारवंत आसलो तरी आनंदी वटेन ताची वागणूक नियंत्रीत, भावनीक आनी कांय प्रमाणांत कडकपणाची आसता.
सोंप्या उतरांनी सांगचें जाल्यार गोपाळराव पितृसत्ताक रचणुकेंत “प्रगतीशील” पुरूशाचें प्रतिनिधित्व करता. घडये कादंबरेंतलें सगळ्यांत चड वादग्रस्त पात्र आशिल्लो गोपाळराव हो विचारसरणी आनी अहंकार हांचे मदीं फाटी पडपी मनीस. तो आनंदीच्या शिक्षणाक प्रोत्साहन दिता, तिचे वतीन अमेरिकन मिशनऱ्यां कडेन पत्रवेव्हार करता. पूण नियंत्रणाची गरज चड करून ताच्या परोपकाराचेर सावळी घालता. लेखक ताचे संबंदाचे विरोधाभास दाखोवपाक लजना, ताका लागून गोपाळराव एक आकर्शक आनी अस्वस्थ करपी व्यक्ती जाता. कादंबरेंतलीं हेर पात्रां कथनाक समृध्द करतात आनी आनंदी भोंवतणी आशिल्ल्या आदार दिवपी आनी विरोधी अशा प्रभावांचें जाळ दाखयतात.
लेखकाची लेखणी भव्य, सुस्पश्ट आनी भावनीक रितीन प्रतिध्वनीत आसा. तृतीय पुरूशी निवेदनाक लागून वाचपी आनंदीच्या आंतरीक संवसाराचे लागीं पावतात. पत्रांचो (बरीचशीं खरींच) आस्पाव केल्ल्यान कथेक प्रामाणीकपण आनी माहितीपटाची सया लाबता. कथानकाचो वेग मुद्दाम नियंत्रीत केल्लो आशिल्ल्यान, वाचप्यांक 18-19च्या दशकांतलें समाजीक आनी संस्कृतीक वातावरण समजून घेवपाक, पचोवपाक वेळ मेळटा. कांय फावटी लेखक समाजीक टिप्पणी सोदून काडपाक विचलीत जाता, पूण हीं चड करून उद्देशपुर्ण आनी विचार करपा सारकीं आसतात.
जोशीन आनंदी गोपाळ बरोवपा खातीर खर आनी सखोल संशोधन केलां, जें कादंबरेच्या प्रवाहांत दिसून येता. एकुणिसाव्या शेंकड्यांतल्या महाराष्ट्रांतल्या ब्राह्मण घरांतल्या रितीरिवाजां सावन अमेरिकेंतल्या शिक्षणीक संस्थांच्या वर्णनां मेरेन दरेक तपशील प्रामाणीक दिसता. तशेंच त्या काळांतल्या धीर-गंभीर सुदारणा चळवळींक तो सुवात दिता. आनंदीचें जिवीत राजा राम मोहन रॉय आनी पंडिता रमाबाई ह्या सारक्या व्यक्तींच्या संदर्भांत दवरता.
प्रकाशना सावन आनंदी गोपाळ मराठी साहित्यांत एक अभिजात साहित्यकृती जाल्ली आसा. फकत भावनीक शक्ती खातीर न्हय तर लिंग, प्रगती आनी त्यागाच्या स्वरुपा खातीर वाचप्यांनी तिका उखलून धरल्या. ही एक अविस्मरणीय प्रतिमा, जिच्या अल्पकाळांतल्यान फुडल्या पिळग्यांच्या बायलां खातीर नवे मार्ग उजवाडाक आयले. हें निकट्या पुस्तका परस खूब व्हड – हें एक समाजीक टिप्पणी, स्त्रीवादी कथन तशेंच महत्वाकांक्षा, प्रेम आनी दुख्खांची मानवी कथा. जोशीची संवेदनशील नदर आनंदीक
परिस्थितीचो निश्क्रिय बळी न्हय, तर बदलाचो प्रतिनिधी म्हणून चित्रायता. भारतीय इतिहास, स्त्रीहक्क वा चरित्रात्मक साहित्यांत रूची आशिल्ल्यांक आनंदी गोपाळ हें एक गरजेचें वाचन. सगळ्यांत म्हत्वाचें म्हणल्यार, एके अस्तुरेच्या बदल करपाच्या इत्सेच्या टिकपी बळग्याक हें पुस्तक श्रध्दांजली दिता – तिचे आड अडचणी उप्रासल्यो तरी.
शुभा बरड वेलींगकार
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
