आदिवासी मौखीक साहित्य लाखांनी मोलाचें

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

हो लाख मोलाचो खजानो ज्या आदिवासी समाजान भयंकर परिस्थितींत सुद्धा हजारांनी वर्सां मेरेन सांबाळून दवरलो, त्या आदिवासींच्या यत्नांचें मोल योग्य रितीन जालाशें दिसना.

भारताक अधिकृतपणान स्वतंत्र घोशीत करचें चाळीस वर्सां पयलीं, ब्रिटीशांनी साहित्य प्रकाशना विशीं बंधनां बऱ्याच प्रमाणांत शिथील केलीं. त्या खातीर भारतांतल्या सगळ्याच भाशांनी लिखीत साहित्य निर्मितीची सुरवात भारत स्वतंत्र जावचे पयलींच जाली. मराठी- हिंदी अश्या भाशांनी लिखीत साहित्य येवपाक लागलां तें पळोवन, सर्गेस्त शणै गोंयबाबान कोंकणींतूय असो प्रयत्न मुंबयंत रावून केलो. (तांच्या आदिवासी विशीं एका विधाना विशीचें म्हजें मत कितें तें हांवें एका लेखांतल्यान सविस्तर बरयलां, ते खातीर ताचेर परत चर्चा करिना.) कोंकणी- मराठी वादाचेर खंयचीय एक बाजू घेवन सभा गाजोवपी खूब जाण आसात, तांच्या मुखार म्हजो तग लागचो ना हाची म्हाका जाण आसा. पूण एक गजाल, कोंकणी साहित्य जर तळागाळांत पावोवपाचें आसत जाल्यार मराठी साहित्य प्रवासाची अभ्यासात्मक चर्चा कोंकणी व्यासपीठा वयल्यान जावपाक जाय, अशें म्हजें मत. गोंयच्या आदिवासी साहित्याचो आडावो घेताना हो विशय हांव कुशीक दवरूंक शकना.
गोंय 1961 वर्सा मुक्त जालें, तर ताच्या फक्त एका वर्सा पयलीं महाराष्ट्राक स्वतंत्र राज्याचो दर्जो मेळ्ळो. स्वतंत्र राज्याचो दर्जो मेळोवन चार वर्सांनी, महाराष्ट्र सरकारान मराठी भाशेक राजभाशेचो दर्जो दिलो. हें करताना खंयची अधिकृत बोली हाचेर वाद जालो, ताचो धग आनी धुगोर आजुनूय महाराष्ट्रांत धुमसता. ह्याच काळांत गोंयचो विलिनीकरणाचो प्रस्न निकालांत काडलो, आनी गोंय खरे तरेन स्वतंत्र राज्य जालें. कालांतरान राजभाशे खातीर राज्य सरकार आनी केंद्र सरकार हांचे कायदेशीर मर्यादेंत जे निर्णय घेवं शकतात, ते घेतले. फुडलो इतिहास सगळ्यांक खबर आसा, कारण जें कितें घडलें आनी घडटा, ताचे आमी सगळे साक्षीदार आसात.
ह्या सगळ्या साहित्यीक प्रवासांत, 1970 चो काळ खूब म्हत्वाचो. (आमची पिळगी ह्याच काळांत जल्माक आयली). हाचें कारण म्हणल्यार सगळ्या क्षेत्रांनी उदरगतीचो वेग घेतिल्लो. अक्षर वळख आशिल्ल्या घरांनी शिक्षितांची पयली पिळगी तयार जाताली तर पूर्ण अशिक्षीत घराण्यांनी वाचपी बरोवपी पिळगी तयार जाताली. ह्या एकंदरीत मुक्त वातावरणांतल्या लेखकांनी ललीत साहित्यांत आपल्या आडेकडेच्या वास्तवाचें चित्रण हाडलें. सगळ्याच कडेन आदिवासी अशिक्षीत आशिल्ल्यान तो प्रक्रियेंत फाटीं उरलो. बिगर आदिवासी लेखकांनी केल्ल्या आपल्या आडेकडेच्या वास्तव- चित्रण साहित्यांत तांचो विशय उल्लेख आसा. कोंकणीचे बाबतींत कसो कोणें कोणें प्रयत्न केला हाचो सविस्तर उल्लेख दुसऱ्या गोवा आदिवासी संमेलनाचे अध्यक्ष भौ. पांडुरंग काशीनाथ गावडे हांणी अध्यक्षीय भाशणांत केला. फुडें तांणी, अशे म्हणलां, हातूंतल्यान आदिवासींच्यो व्यथा आनी वेदनेचे एकंदरीत पुराय जावंक ना. दुसऱ्यांनी आपल्या खातीर आपल्याक जाय तशे बरोवपाची अपेक्षा आपलें चित्र आपणेंच तयार करचे असो उलो तांणी गोंयच्या आदिवासी साहित्यिकांक मारलो. दुसऱ्यांनी आपल्याक चोरले, फटयले शे रडत बसचे परस, जें कितें आमकां सांगपाचें आसा तें आमी आमच्या साहित्यांतल्यान जगा मुखार हाडुया. हें करताना आडमेळीं येतलीं, तीं पयस करपाक कितें करूं येता हाचेर उपाय सोदपाची माची म्हणल्यार आदिवासी साहित्य संमेलन.
आदिवासी साहित्य संमेलन हें एके भाशे पुरतें मर्यादीत उरनासतना, बहुभाशीक जाता. हांगा जावपी विचारमंथन हे त्या वाठारांतल्या सगळ्याच भाशांचे उदरगतीक बळगें हाडटा. गरज आसता ती ह्या विचारमंथनाचो प्रस्थापीत बिगर आदिवासी साहित्यिकांनी भाशेची उदरगत आनी प्रसार हाची मोख नदरे मुखार दवरून विचार करपाचो. पूण हें इतले सोंपे तरेन जायना. आपूण जे भाशेंतल्यान लिखाण करून नोबेल पुरस्कार मेळपा इतलो व्हडलो जाल्लो साहित्यीक, ते भाशेक आनीक व्हडली जावची असो प्रयत्न करतलोच अशे ना.
ताका लागून महाराष्ट्रांत जालां तशें खंयूय जावं येता. हांगा स्वतंत्र अशी आदिवासी वा दलीत साहित्य संमेलनां जातात. पूण त्या शिवाय, अखील भारतीय मराठी साहित्य संमेलन जाता, त्याच दिसा, त्याच लागसार एक वेगळें अशें विद्रोही साहित्य संमेलन जाता. हो नेमको प्रकार कितें, हाचेर हांव बरयना पूण एक सांगता, गोंयांत जर आदिवासी साहित्यीक चळवळ सुरू जाता, तर गोंयच्या बिगर आदिवासी साहित्यिकांनी, महाराष्ट्राच्या प्रस्थापीत साहित्यिकांनी केल्ली चूक, गोंयांत करची न्ही. भाशे बाबतींत सरकार चड काय करूंक शकना. शासकीय वापरतले भाशेचे शुद्धलेखन कायदे तयार करप, इतलेंच तांच्या हातांत आसता. भाशेच्या विकासांत ते भाशेंतल्या प्रस्थापीत साहित्यिकाक खूब म्हत्व आसता. तेच भशेन, भाशे विशींचें धोरण थरयतना प्रस्थापीत साहित्यिकांनी दवरिल्लीं हेकेखोरपणां ते भाशेच्या प्रसाराक मारक थरता.
दुसऱ्या गोवा आदिवासी साहित्य संमेलना वेळार एका-दोगा प्रस्थापितांनी सोशल मिडिया वयल्यान ‘थोमणे- आक्षेप’ मारपाचो यत्न केलो. तांकां हांवें त्याच माध्यमांतल्यान सडेतोड जाप दिली. म्हाका जाय जाल्यार दुर्लक्ष करूंक येतालें, पूण अशीं सोडिल्लीं बियां मुखार मुळां घेतात, तांचो एक विखारी रूख जाता. ताका उदक घालून मोटो करप गोंयच्या सोशीक समाजाक परवडपाचें ना. हे एक- दोन सोडल्यार, गोंयच्या सगळ्याच भाशांतल्या साहित्यिकांनी ह्या संमेलनाची तुस्त केली. आमी कितेंय मजत करूंक शकतात जाल्यार सांगात, अशे कितल्याशाच जाणांचे फोन आमकां गोंयच्या तशेंच गोंया भायल्या कोंकणी- मराठी बिगर आदिवासी साहित्यिकां कडल्यान आयले. ह्या वयल्यान म्हाका विश्वास आसा, महाराष्ट्रा सारखी परिस्थिती गोंयांत येवप शक्य ना. कोंकणीवादी जावं वा तो मराठीवादी, आदिवासी कडेन भाशेच्या नांवार पंगो घेवन आपल्याच पांयार आपुणूच फातर मारून घेवचो ना.
आदिवासी साहित्य हें लिखीत आनी

मौखीक स्वरुपांत आसता. साल 1970 पयलीं, जगांत खंयच मौखीक साहित्याक ‘साहित्या’चो दर्जो दी नाशिल्ले. जगभराचो अशिक्षीत आदिवासी मौखीक साहित्याचो कुबेर आसून लेगीत भिकाड्डोच उरलो. आफ्रिका खंडांतल्या केनियाच्या नायरोबी शारांतल्या आदिवासी जिणे पद्दतीचे अभ्यासक डॉ. जॉन मुगाबे हांणी मौखीक साहित्य आनी आदिवासी परंपरा हाचेर बौद्धीक मालकी कोणाची आसता हे विशीं खोलायेन बरयला. तांणी दिल्ले म्हायती प्रमाण, 1970 वर्सा संवसारीक बौद्धीक संपत्ती संघटना (The World Intellectual Property Organization -WIPO) स्थापन जाली. ताच्या उपरांत 2007 वर्सा Rights of Indigenous Peoples – UNDRIP ह्या संयुक्त राष्ट्र म्हासंघान जगांतल्या मुळाव्या लोकांच्या हक्कां विशींची घोशणापत्र स्वीकृत केलें, जाचेर 144 राष्ट्रांनी सयो केल्यो. हातूंत पिळगे पिळगेंतल्यान आदिवासींक मेळिल्ल्या सगळ्या परंपरा, चाली-रिती, लोकवेदांचे बौद्धीक मालकी हक्क फकत तांकांच वतात असो उल्लेख मेळटा. भारत सरकारान ह्या मुद्द्याचो सन्मान केला. भारताच्या साहित्य अकादेमीन भारताच्या राजधानींत ‘Centre for Oral and Tribal Literature’ हो स्वतंत्र विभाग सुरू केला. साहित्य अकादेमी स्वता आदिवासी खातीर बहुभाशीक साहित्य कार्यावळी आयोजीत करता. मौखीक साहित्य लिखीत स्वरुपांत येवचे, शक्य असल्यार ते आदिवासी कडल्यानूच करचे हे खातीर यत्न करता. ते करताना आदिवासी साहित्य संघा सारख्या संस्थांक मार्गदर्शन आनी फाटबळ दिता. आदिवासी कडेन आशिल्ले मौखीक साहित्य ही लाखांनी मोलाची राष्ट्रीय संपत्ती. त्या विशीं आदिवासी साहित्यिकां मदीं चर्चा जावची हे खातीर ‘मौखीक साहित्य: म्हत्व आनी फुडार’ हो विशय आमी दुसऱ्या गोवा आदिवासी साहित्य संमेलना खातीर घेतलो. सगळेच मान्य करता, पूण हो लाख मोलाचो खजानो ज्या आदिवासी समाजान भयंकर परिस्थितींत सुद्धा हजारांनी वर्सां मेरेन सांबाळून दवरलो, त्या आदिवासींच्या यत्नांचें मोल योग्य रितीन जालाशें दिसना, असो सूर हे चर्चेंतल्यान मुखार आयलो. गोंयच्या लोकांनी आदिवासी साहित्य संमेलनाचें केल्लें कौतूक आनी स्वागत पळयल्यार मुखा वयल्या काळांत ही परिस्थिती बदलतली अशें आतां तरी दिसता.

डॉ. मधु स. गावडे घोडकिरेकार
9326102546