अभ्यासू संगीतकार : एन दत्ता

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

ताच्या घराण्यांत संगीताची परंपरा नाशिल्ली. पूण, भुरगेपणांतल्यान गोंयचें आनी पुर्तुगेज संगीत, लोकसंगीत कानार पडिल्ल्यान दत्ताक संगीत शिकपाची आवड निर्माण जाली.

संगीतकार दत्ता नायक उर्फ एन. दत्ता भारतीय चित्रपट मळा वयलो एक प्रतिभावान संगीतकार. 1950- 60 च्या दशकांत ताणें  हिंदी सिनेसंगीताक वेगळे उंचायेर व्हेलें. सृजनशीलतेच्या आत्म्यान भरिल्ल्या संगीताक लागून ताणें रसिकांच्या काळजाचेर राज्य केलां. दत्ताचो जल्म 12 डिसेंबर 1927 दिसा जाल्लो. ताका एक वर्स जावचे आदींच बापायक मरण आयिल्यान ताका आनी ताचे आवयक बापायच्या मूळ गांवांत आरोबा- पेडण्यां कुळारा हाडली. मामा आनी आजयेचे वांगडा तो वाडलो. आरोब्यां घरा लागीं व्हडलो पिपळाचो रुख आशिल्लो. दर आयतारा थंय लोक जमून भजन गायताले. ल्हान दत्ता तल्लीन जावन तें आयकतालो. थंयच तो पेटी वाजोवंक शिकलो. तशी ताच्या घराण्यांत संगीताची परंपरा नाशिल्ली. पूण, भुरगेपणांतल्यान गोंयचें आनी पुर्तुगेज संगीत, लोकसंगीत सतत आयकूंक आयिल्ल्यान दत्ताक संगीत शिकपाची आवड निर्माण जाली. हातूंत अजाप कांय ना. त्याच काळांत कोल्हापूर आनी रत्नागिरीच्या भोंवडेकार नाटक मंडळांच्या तो संपर्कात आयलो. ताका नाट्यगितांचें सादरीकरण पळोवंक मेळ्ळें. मनांत गायन शिकपाची आवड निर्माण जाली. दत्तान मामा लागीं गायन शिकपाची इत्सा परगटायली, पूण मामान प्रतिसादा बदला बडी दाखयली. तरीय दत्तान कशेंय करुन संगीत शिकपाचो निश्च़ेव केलो.

परिक्षे उपरांत एके राती तो घरांतल्यान पळून मुंबय गेलो. थंय ताणें बी. आर. देवधराच्या संगीत वर्गांत नांव नोंद करून संगीताचो अभ्यास केलो. सुरवेक संगीतकार हेमंत केदार हाचे कडेन काम केलें. शक्य आसा थंयच्यान संगीताचें गिन्यान मेळपाचो यत्न चालूच आशिल्लो. संगीत शिकपाची खर आस्त बाळगूवपी दत्ता एक दीस मास्टर गुलाम हैदर हाका मेळ्ळो. तांकां लागून दत्ता भितरलो प्रगल्भ संगीतकार चडानचड फुलत गेलो. त्या वेळार गुलाम हैदर ‘बॉम्बे टॉकीज’ आनी ‘फिल्मिस्तान’ स्टुडियोंच्या सिनेमां खातीर संगीत रचतालो. दत्ता तांच्या वाद्यवृंदांत सामील जालो. हैदराली वादनांतली कुशळटाय ताणें ल्हव ल्हव आत्मसात केली. त्याच सुमाराक शंकर- जयकिशनाच्या ऑर्केस्ट्रांत काम करपी चंद्रकांत भोसले लागीं जाल्ले वळखीन दत्ता तांच्या पंगडांत गेलो. थंय तो गायन, वादन करतालो. 

स्वातंत्र्या पयलींच्या काळांत जाल्ल्या देशभक्ती मेळाव्यांत अचकीत दत्ता एस. डी. बर्मन हाचे संपर्क आयलो तेन्ना दत्तालें विंगड- विंगड शैलींतलें गायन आयकून बर्मनदा प्रभावित जालोच, पूण गिताचें संगीतूय दत्तान केलां, हें कळटकूच ताणें आपलो सहाय्यक म्हणून ‘ऑफर’ दिली. तेन्ना इतलीं वर्सां संगीत सागराचे सोदांत भोंवपी दत्ताक आपूण त्या दर्याचे धडेर पावलां हें कळ्ळें. फाळणें उपरांत गुलाम हैदर पाकिस्तानाक गेलो आनी बर्मनदा ‘फिल्मिस्तान’ चो संगीतकार जालो. अफसर’, ‘एक नजर’, ‘नौजवान’, ‘टॅक्सी ड्रायव्हर’, बुझदिल , सजा , बाजी , बहार , जाल, जीवन ज्योती, मुनिमजी ते देवदास मेरेन सचिनदाचो सहाय्यक संगीतकार म्हूण दत्ता कुशळटायेन काम केलें.

‘बाजी’ आनी ‘जाल’ सिनेमांचें शीर्षक संगीत ताणें स्वतंत्रपणान दिलें. सुरवातेक बर्मनदाच्या जायत्या चालींचेर एन. दत्ताचे शैलीचो प्रभाव स्पश्ट दिसतालो. बर्मनदाच्या ‘बुजदिल’ सिनेमांतलें लता मंगेशकरालें ‘झन झन पायल बाजे’ ह्या शास्त्रीय सुरावटीच्या गीताचेर दत्ताचो प्रभाव आसा, अशी सगळे कडेन चर्चा जावपाक लागली. दत्ताच्या संगीतांत गोंयच्या संगीताचो स्पर्श आसलो. अस्तंती संगीत, अकॉर्डियनाचो म्होंवाळ मेलोड्रामा, ऑर्गन आनी कास्टानेट्स (लांकडी टाळ) आवाजाचो मिलाफ आनी व्हायोलीनाच्या सुरांचो मनसोक्त आस्पाव तो करतालो. संगीतकार सी. रामचंद्र आनी लक्ष्मीकांत- प्यारेलाल हांचे खातीर वाजोवपी अँथनी गोन्साल्वीस (प्यारेलालाचे व्हायोलीन गुरू) आनी एन. दत्ता हांची दाट इश्टागत आशिल्ली.

अँथनी गोन्साल्वीसान एन. दत्ताच्या सुरुवातीच्या काळांत ताचे खातिर संगीत नियोजनाचें काम केल्लें. एन. दत्ताक ताचे गोंयकार इस्ट चिक चाॅकलेट, जो गोम्स, फ्रँक फर्नांड, सेबॅस्टियन आनी दत्ताराम वाडकर हांणी संगीतसृश्टींत थिरावंक बरीच मजत केल्ली. एन दत्तालो संगीत कारकिर्दीचो चडसो काळ संगीतकार सचिन देव हाचो सहाय्यक म्हणून गेलो. स्वतंत्रपणान संगीत सुरू केल्या उपरांत ताका बी.आर. चोपडाचो बी.आर. फिल्म्स बॅनर मेळ्ळो. धूल का फूल, साधना, आनी धर्मपुत्र आयज लेगीत तागेल्या  संगीताक लागून याद आसात. ‘साधना’ चित्रपटांत लता मंगेशकारान गायिल्लें ‘औरत ने जनम दिया मर्दो को…’ ह्या गीताची ‘क्लासिक’ म्हणून वळख आसा. तेच प्रमाण ‘धूल का फूल’ सिनेमांतलीं सगलीं गितां. खास करून लता मंगेशकाराचें  ‘तू मेरे प्यार का फूल है…’ हें मृदु गीत. दत्ता सिने संगीत सामके नजाकतीन दितालो. ‘धर्मपुत्र’ सिनेमांत आशा भोसलेन गायिल्लें ‘मै जब भी अकेली होती हुं तुम चुपके से आ जाते हो’ हें पांच कडव्यांचे गीत मुद्दाम आयकुचें. म्होवाळ संगीत.‘साधना’ सिनेमांतलीं ‘कहो जी तुम क्या क्या खरीदोगे यहां तो हर चीज बिकती है’ आनि ‘आज क्यू हमसे परदा है’ ही कव्वाली त्या काळांत गाजली.

‘तेरे प्यार का आसरा चाहता हूँ’ हें शायरी शैलींतलें युगल गीत महेंद्र कपूरान लता मंगेशकार हांचे वांगडा गायिल्लें आनी ‘धडकने लागी दिल के तारों की दुनिया’ हें महेंद्र कपूर आनी आशा भोसले हांणी गायिल्लें मोगाचें गीत. दत्तान अजापीत करपी रितीन बांदिल्लीं गीतां कॉलेज कुमारां मदीं लोकप्रीय जाल्लीं. 50 च्या दशकाचे शेवटाक एन दत्ताची कारकीर्द फुलपाक लागली. ‘तू हिंदू बनेगा ना मुसलमान बनेगा’ हें रफीचें आनी ‘कासे कहूं मान की बात’ हे सुधा मल्होत्राचें गीत ‘दत्तालीं गितां’ म्हूण अज्रंवर जाल्यांत. ‘झुकती घटा गाती हवा सपने जगाए ’ हें गजानन वाटवेंल्या ‘फांद्यावरी बांधिले गं मुलींनी हिंदोळे पंचमीचा सण आला डोळे माझे ओले’ ह्या गीताचेर आदारिल्लें गीत, अशें एके मुलाखतींत दत्तान सांगिल्लें. ‘साधना’ दत्ताच्या करिअराचे नदरेन ‘टर्निंग पॉयंट’. ह्या सिनेमांत ताणें मुजरा, कव्वाली, भक्तीगीत, मोगाचें गीत आनी समाजीक आशय आशिल्लीं गितांतल्यान बहुमुखी प्रतिभा सिद्ध केली. 

1959 वर्साच्या ‘ब्लॅक कॅट’ चित्रपटांतलें ‘सितारे राह तकते है चले आओ’, ‘नशे में तुम नशेमे हम’, ‘कौन मुझे रोके कौन मुझे टोके’ अशीं बरीं गितां दत्तान दिल्यांत. तरी लता मंगेशकारान गायिल्ल्या ‘मैं तुम्हीसे पुछती हूं मुझे तुमसे प्यार क्यूँ है’ ह्या सदाबहार गीताक लागून तो सिनेमा याद जाता.

तो वयल्या पांवड्यावेल्या संगीतकारां मदीं वचून बसपाचो. ह्याच काळांत ताका बी आर चोपडाचो ‘गुमराह’ सिनेमा मेळिल्लो. व्हडा उमेदीन ताणें ह्या सिनेमाच्या संगीताचेर काम करपाक सुरवात केली. ‘आप आय तो खयालो में दिल ए नाशाद आया…’ ह्या गीताचो एक ट्रॅक ताणें रचलो, अशें म्हण्टात. पूण एक दुर्दैवी घडणूक घडली. एन दत्ताक काळजाचो आताक आयिल्यान ताका हॉस्पिटलांत दाखल करचो पडलो. स म्हयन्यांच्या उपचारा उपरांत फुडले स म्हयने ताका विसव घेवपाचो सल्लो दिल्लो, पूण चोपडाक इतलो वेळ रावप शक्य नाशिल्लें कारण तांचेर अर्थीक पुरवण करपी आनी वितरकांचेंय खूब चेपण आशिल्लें. देखून तांणी ‘गुमराह’ चें काम रवी दिलें. ‘गुमराह’चीं गितां हिट जालीं. ताका लागून चोपडान फुडलो मल्टी स्टारर ‘वक्त’ सिनेमा रवीक दिलो. ताचेंय संगीत खूब गाजलें. 

मजगतीं, एन दत्ताची भलायकी सुदारली आनी तो परतून सिने संवसारांत आयलो, पूण तेन्ना काळ पुरायपणान बदलिल्लो. उदेंतीच्या सुर्याक नमस्कार करपाचे मायानगरीचे परंपरेचो फटको दत्ताक बसलो. जाचें गीत गाजलें, ताचेच फाटल्यान निर्माते, दिग्दर्शक धांवपाक लागले. दत्ताक सिनेमा  मेळप कठीण जालें आनी अशे तरेन हिंदी सिनेमांतलो ताचो संगीत प्रवास खंडीत जालो. हो प्रतिभावान, अभ्यासू संगीतकार वर्स, देड वर्साच्या दुयेंसाक लागून कारकिर्दीचे तेंगशेर आसतना नकळटां कुशीक पडलो. साहिर लुधियानवी – दत्ता ही जोडी तयार जाल्ली. ताचे वांगडा 20 सिनेमांचें संगीत दिग्दर्शन करपी एकसुरो संगीतकार हो एन दत्ता. ताचो निमाणो चित्रपट 1980 वर्सा प्रदर्शीत जाल्लो ‘चेहरे पे चेहरा’. 

दत्तान तेरा मराठी चित्रपटांचें संगीत रचलां. धुंदीत गाऊ मस्तीत राहू, हे चिंचेचे झाड दिसे मज चिनार वृक्षापरी, सूर तेच छेडता गीत उमटले नवे, सांग कधी कळणार तुला भाव माझ्या मनातला, निळे गगन निळी धरा, निंबोणीच्या झाडामागे चंद्र झोपला ग बाई… हीं ताचीं कांय गाजिल्लीं पदां. महाराष्ट्र सरकारान नागरी पुरस्कार दिवन ताचो भोवमान केलो. एक म्हयन्यांत जल्म- मरण येवपा सारको दुर्दैवी योग एन दत्ताल्या जिणेंत आयलो. 12 डिसेंबर 1927 दिसा जल्मल्लो दत्ता नायक 30 डिसेंबर 1987 दिसा पिरायेच्या साठव्या वर्सा संवसाराक अंतरलो! तो रावतालो त्या अंधेरी वाठारांतल्या ताच्या घरा लागसारच्या रस्त्याक मुंबय म्हापालिकेन ‘एन.दत्ता पथ’ अशें नांव दिवन तागेल्या संगीत योगदानाक सलाम केला. 

———————————-

सुदिन वि. कुर्डीकार