भांगरभूंय | प्रतिनिधी
कलाकार
स्वताच चलपाक आनी धांवपाक शिकपाक जाय. तें करतना गुरू बळ दिता. ना जाल्यार शिश्य सादारण उरतात.
तालाच्या दरेका कणान स्वरांच्या माध्यमांतल्यान उजवाड घालपी स्वर योगिनी, जयपुर घराण्यांतली गायिका मोगुबाई कुर्डीकार हिची धुव किशोरीताई आमोणकार हिचो जल्म 10 एप्रील 1932 दिसा मुंबयंत जाल्लो. तिगेल्या शिरंतरांनी स्वर आनी तालांचो प्रवाह भरिल्लो. तिचो बापूय माधवदास भाटिया किशोरी 6 वर्सांची आसतना भायर पडलो. देखून तिची आनी तिगेल्या दोन धाकल्या भावांची वाड आवय मोगुबाई कुर्डीकारान केली. किशोरीताईन सुरवेच्या काळांत संगीताचें प्रशिक्षण आवय कडल्यान घेतलें. मोगुबाय कडक शिस्तीची आशिल्ली. सुरवेक ती धुवेक वाक्यां गावन दाखयताली आनी परत परत गावपाक सांगून शिकयताली अशें तिणें एके मुलाखतींत सांगलां. मोगुबायन तिका स्वरांतल्यान उजवाड कसो घालचो तें शिकयलें. किशोरीलें गावप स्वरांचे संवाद आशिल्ले. सुरवेक ती आवय वांगडा कार्यावळींनी वताली, मोगुबाय गायताना तानपुरो वाजयताली. 1940 च्या सुमाराक भेंडीबाजार घराण्यांतली अंजनीबाई मालपेकार हिचे कडल्यान तरणाटे किशोरीताईक हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीताचे गायनाचे धडे मेळपाक लागले. उपरांत तिणें जायत्या घराण्यांचें प्रशिक्षण घेतलें. तिगेल्या गुरूंत आग्रा घराण्याचे अन्वर हुसेनखान, ग्वालियरचे शरदचंद्र आरोळकर, बाळकृष्णबुवा पर्वतकार हांचो आस्पाव आशिल्लो. किशोरी मनांतल्यान स्वरां भितर कशें सरकप हें तंत्र शिकवपाचें स्त्रय खासा अंजनीबायक दिताली. 1960 आनी 70 च्या दशकांत तांची शास्त्रीय गायक म्हणून कारकीर्द फुल्ली.
तिणें पुराय कारकिर्दींत विवीध गायन शैलींचो प्रयोग केल्लो. ताचे आदीं दुयेंसाक लागून गायनांत खंड पडलो. शास्त्रीय संगीताच्या घराण्यांत आडकून उरपी स्वताची गायन शैली तिणें आनीक विकसीत केली. हलक्या संगीतांतल्या ताच्या गायनाक लागून तिगेल्या शास्त्रीय गायनांत सुदारणा जाली आनी तिणें हेर घरांण्यातल्या खाशेलपणांचो आस्पाव करून जयपुर घराण्याच्या सादरीकरण शैलींत बदल केलो. जयपूर परंपरेच्यो शिमो हुपिल्यान तिगेली तोखणाय आनी टिका दोनूय जाल्यात. ती एक रोमँटिसिस्ट आशिल्ली आनी तिच्या पद्दतींत परंपरे परस भावनिक अभिव्यक्तीचें प्राधान्य आशिल्लें, देखून ती खूबदां जयपुर घराणांतल्या लयबद्धताय, रचना परंपरेंतल्यान पयस वताली. संगीत शाळा वा घराणी गायकाचें तंत्र थारायतात वा ताचेर मर्यादा घालतात अशा विचाराचेर तिणें टिका करतना म्हणिल्लें “जयपुर घराणाचीं तंत्रां आनी पद्दत तांगेल्या शैलीची बुन्याद, पूण तातूंत आलापाचारी आपणावप वा ताल आनी स्वर हांचे मदलो दुवो उणो करप अशे जायते फरक घालतात, घराणें अशें कांयच आसना, फकत संगीत आसा जें संगीताक विशिश्ट प्रकारांनी विभागपा सारकें हे घराण्यांनी बांदलां, विद्यार्थ्यांक हे कलेच्यो मर्यादा शिकवच्यो न्हय, असल्यो मर्यादा ना, पूण व्याकरण समजूंक जाय. देखूनच अलंकार आनी राग शिकयतात.”
संगीत शिक्षण कशें संघटीत करचें हाचेर तिणें मतां उक्तायल्यांत. विद्यार्थ्यांक परत परत येवपी तंत्रां परस फुडें वचून स्वताच्या हातान सुदारणा करपाक मेळपी साधनां शिकपाक मेळचीं हाचेर भर दिला. तशेंच भावना आनी अध्यात्म हांकां गायनाचे गरजेचे भाग म्हूण म्हत्व दिलां, एके मुलाखतींत तिणें म्हणलें, ‘म्हजे खातीर संगीत म्हणल्यार देवी कडेन संवाद, दुसऱ्यालें खर लक्ष केंद्रीत करचो संवाद.’ तिणें संगीताचो उल्लेख खूबदां उदात्तीकरणाची कृती, साध्य मेरेन पावपाची साधना असो केला. शिकोवपाक ही पद्दत वापरपाचें श्रेय आवयक दिवन ती म्हणटा, “स्वताच चलपाक आनी धांवपाक शिकपाक जाय. तें करतना गुरू बळ दिता. ना जाल्यार शिश्य सादारण उरतात. आवयन हांव सामान्य ना हाची खात्री करून घेतिल्ली, प्रशिक्षण ही एक चालू प्रक्रिया. एके मुलाखतींत तिणें सांगिल्लें की ती चड करून तिगेलीं रेकॉर्ड केल्लीं सादरीकरणां आयकून आपलें तंत्र विश्लेशण करुन सुदारताली.
2010 वर्सा तिणें मराठी भाशेंत ‘स्वार्थ रमणी’ नांवाचें पुस्तक उजवाडायलें, तातूंत तिणें संगीत सिद्धांत आनी वेव्हारा विशीं विचार व्यक्त केल्यात. बायल कलाकारांक शास्त्रीय संगीतकार म्हणून दिल्ले वागणुकेक लागुन किशोरी आमोणकारानूय भाश्य केलां.आवयचें सादरीकरण पळोवपाचो अणभव वेवसायीकपण आनी न्याय्य वागणूक हांचे विशीं तिगेल्या स्वताच्या मतांक आदार दिता, खास करून संगीतकारांक सादरीकरणाक बरें मानधन मेळटा हाची खात्री करपाची गजाल. संगीत कार्यावळी वेळार कलाकाराक मान दिवपाचें म्हत्व उक्तें करून प्रेक्षकां कडल्यान वायट वागणूक मेळिल्ल्यान सादरीकरण करपाक न्हयकार दिल्लो. तिणें व्याख्यानां निमतान भारतभर भोंवडी केली; संगीतांतल्या रसांचे (भावना) भुमिके विशींच्या व्याख्यानां खातीर तिची नामना आशिल्ली. गायनाचे कारकिर्दीत तिची नामना हलके शास्त्रीय गीतांच्या सादरीकरणा खातीर आशिल्ली, तातूंत ठुमरी आनी भजनां, चित्रपट ध्वनीमुद्रणां खातीरय तिणें सादरीकरण केल्लें. 1990 वर्साच्या हिंदी सिनेमा ‘दृष्टी’ आनी 1964 वर्साच्या ‘गीत गाया पत्थरोंने’ ह्या चित्रपटां खातिर पार्श्वगायन केल्लें. फिल्मी पार्श्वगायन करतना खंयच्याय गरजेचे घटक स्वराची तडजोड करचो पडटा म्हूण तिणें फिल्मी गितां संगीता पासून पयस रावपाचें थारायलें. आवय मोगुबाई कुर्डीकारन फिल्म संगीतांत काम करपाक न्हयकार दिल्लो, फिल्म इंडस्ट्रींत काम चालू दवरल्यार तंबोऱ्याक हात लावपाक बंदी घाल्ली.
किशोरील्या संगीत प्रवासांत ठुमरी, अभंग, हिंदी भजन, निर्गुणी भजन, शास्त्रीय रागदारीचेर भावगीतांचो आस्पाव आसा. रागदारी संगीताच्या संवसारांत किशोरीली उंचेली सुवात आसा. तिणें उच्च संगीत सादारण संगीत मोगींच्या मेरेन पावयलें. ‘जाईन विचारीत रानफुला, श्यामसुंदर राजसा, शांता शेळकेल्यो गीतरचना किशोरील्या आवाजाक लागून याद उरपा सारक्यो जाल्यात. अवघा रंग एक झाला, म्हारो प्रणाम, उड जा रे कागा, पडले दूर देशी, घट घट मे पंछी बोलता, अवघा तो शकुन, सहेला रे… तशेंच संत ज्ञानेश्वराच्या वचनांचेर आदारीत “तोच नादु सुस्वर जाला” ही लोकप्रीय कार्यावळ. “दृष्टी” चित्रपटाचे संगीत दिग्दर्शन, “स्वरार्थरमणी” हो संगीतांत ताचें अमूल्य योगदान म्हणल्यार संगीत शास्त्राचेर तिणें बरयल्लो अतुलनीय ग्रंथ. किशोरीताईन जायत्यो मैफली गिरेस्त केल्ल्यो. तातूंतल्यान तिणें संगीताचें रूप उक्तें केल्लें. ती शास्त्रीय संगीतांत उतरांक म्हत्व आसा ह्या मताची आशिल्ली. गितांचो सतत विशय ‘भक्ती’ आसतालो. देवाचेर अथांग भक्ती. संगीत हें देवाचें मूर्त रूप मानून तिणें पुराय जिवीत गीतसभेंतल्यान देवाक ओंपली.
संगीताचो सूर उपजत तिगेल्या गळ्यांत आशिल्लो. लय तत्वूय तिगेल्या सेवेंत हात जोडून उबे आशिल्लें. तिचीं गितां आयकुप हें रसिक भाग्य समजताले. गानतपस्वी किशोरीलें गायन द्वैत न्हय, तर अद्वैत आशिल्लें. तिका 1987 वर्सा पद्मभूषण आनी 2002 वर्सा पद्मविभूषण अशे राष्ट्रीय किताब मेळ्ळे. 1985 वर्सा संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार आनी 2009 वर्सा संगीत नाटक अकादमी फेलोशिप दिवन तिचो भोवमान केल्लो. 1991 वर्सा तिका प्रतिश्ठीत डॉ टी. एम. ए. पै उत्कृश्ट कोकणी पुरस्कारान सन्मान केल्लो. 2016 वर्सा शास्त्रीय संगीता खातीर एम. एस. सुब्बुलक्ष्मी पुरस्कार मेळोवपी सात कलाकारां मदली ती एक आशिल्ली. वर्स 2012 भारतरत्न पं. भीमसेन जोशी जीवनगौरव पुरस्कार फावो जाल्लो. गानसरस्वती जयपुर- अत्रौली घराण्या कडेन संबंद आशिल्ले किशोरीलो देवकी पंडित, माणिक भिडे, पद्मा तळवलकर, अरुण द्रवीड, सुहासिनी मुळगांवकर, रघुनंदन पणशीकर, मीरा पणशीकर, मीना जोशी, नंदिनी बेडेकर, विद्या भागवत, माया उपाध्याय, तेजश्री आमोणकर, मिलिंद रायकर हो शिश्य परिवार. घोव रवींद्र आमोणकार (शाळेचो शिक्षक) आनी दोन पूत निहार आनी बिभास असो घर परिवारय किशोरी मुंबयतल्या प्रभादेवी वाठारांत रावताली. घरांत 3 एप्रील 2017 दिसा पिरायेच्या 84 व्या वर्सा तिका न्हिदेंत मरण आयलें. ती आपलो अलौकिक आवाज फाटल्यान सोडून अनंताच्या प्रवासाक गेली.
——————————–
सुदिन वि. कुर्डी कार
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
