संकश्टीची चंद्रकोर

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

दर हिंदू म्हयन्यांत संकश्टी येता. पूण फाल्यांची, मंगळाराची ‘अंगारक संकश्टी’ म्हूण भावीक लोक व्हड उमेदीन मनयतात. मुळांत हिंदू धर्मांत सण, प्रथा, विधी, रूढी, उणें नात. तांतली एक विधी म्हणजे संकश्टी. पुजा, उपास, पोथी पाठ, अश्यो धर्मीक विधी करून व्हड भावार्थान रातीचें चंद्राचें दर्शन घेऊन अन्न ग्रहण करतात. आधुनिक शिक्षण घेवून ज्ञानसंपन्न जाल्ले लोकय परंपरेन चलत आयिल्ली प्रथा म्हणून अश्या विधींचे कुड्डे भावनेन अनुकरण करतात. इतलेंच न्हय तर व्हड अभिमानान ताचें समर्थन करतात. हेंच तर भारतीय विज्ञानीक समाजाचें दुर्दैव जावन बसलां. ह्याच निमित्तान जर ‘चंद्रकला’ प्रक्रिया कशी घडटा हें समजून घेवपाची उस्तुकताय दाखयली, तर मळबांतल्या घडामोडीं विशीं म्हायती समजून घेवपाची उमळशीक वाडूं येताली.
फाटले एके अंगारक संकश्टीच्या आदल्या दिसा लेखकान सोशल मीडियाचेर एक पोस्ट घाल्ली, ‘संकश्टीची चंद्रकोर कशी दिसता?’ आनी पर्याय म्हणून चार वेगवेगळ्या चंद्रकोरींची चित्रां दिली. खूब उणें भाविकांनी प्रतिसाद दिलो. ‘आमी चंद्र दिसल्यार पळयतात, नाजाल्यार सरळ (उपासाचेर) उदक सोडटात.’ अशेंय सांगपी भावीक मेळले. सांगपाचे म्हणल्यार अश्या धर्मीक विधींचे फकत कुड्डे श्रध्देन अनुकरण जाता.
खूबदां साद्यो दिसपी अंतरीक्ष संकल्पना वर्गांत बसून भुरग्यांक समजून दिवप कठीण जाता. देखीक : सूर्य आनी चंद्र ह्यांच्या विशीं सांगतना, ‘रातीचो दिसता तो चंद्र, दिसाचो उदेता तो सूर्य.’ सोपें पडटा म्हणून अशें सांगप म्हणजे भुरग्यां कडेन चुकीचो अर्थ पावता. त्या परस भुरग्यांक प्रत्यक्ष निरीक्षणां करपाक प्रोत्साहन दिवप, बरोबर. त्या खातीर भुरगो सैमांतली सोबितकाय पारखुपाक शिकतलो. चंद्रकला कश्यो घडटात, वर्गांत बसून उतरांनी समजून दिवप कठीणच आसा. ‘पृथ्वीची सावली चंद्राचेर पडून चंद्रकला घडटात,’ भुरगेपणांत म्हजो असो भाबडो समज आशिल्लो. शाळेंत शिकतना बरोबर समजलें, अशेंय म्हणूं येना. मुळाव्या विज्ञान अभ्यासक्रमांत चंद्रकला कश्यो घडटात हे विशीं चित्रां दाखोवन शिकोवपाचे प्रामाणीक यत्न जातात खरे. पूण त्या वयाचेर अश्या संकल्पनांचे आकलन जावप कठीण वता. बरे तरेचो मॉडेल करून वो कृती करून दाखयल्यार परिणाम घडूं शकता. लेखकान वेगवेगळ्या कार्यशाळेंतल्यान तशे यत्न केल्यात आनी तांचे बरे परिणाम दिसून आयल्यात.
चंद्रकला फाटलें शास्त्र समजून घेवपाचो यत्न करूया.
हिंदू पंचांग ‘चांद्र मास’ धरता. उमास ते उमास हो चांद्र म्हयन्याचो काळ. 30 दीस अशी पूर्ण संख्या येना. तर लागीं लागीं 29.5 दीस असो अपुर्णांक आसा. ते खातीर आलटून पालटून 29 आनी 30 दिसांचे म्हयने घेवचे पडटात. दोन उमाशे मदले चंद्राचे भ्रमण चक्र 30 अंशान समान वांटे केल्यात. प्रत्येक वांट्याक तीथ म्हणटात. ह्यो तिथी म्हणजेच पाडवो, बी, तय, चवथ ते पुनव मेरेन. मागीर पुनव ते उमास परत पाडवो, बी, तय अशे जातात. उमास जातगर चंद्राची कोर वाडत वता, म्हणजेच शुल्क पक्षातल्यो 15 तिथी आनी पुनवे उपरांत उजवाड भाग उणें जायत वता म्हणजेच 15 तिथी कृष्ण पक्षांतल्यो. पूण, चंद्रा बाबतीत एक खाशेलेंपण आसा. चंद्र धर्तरी भोंवतणीं भ्रमण करता तो कालमान आनी स्वता भोंवतणीं भोंवर्‍या सारको घुंवता तो कालमान. हे दोनय समान आसतात. ते खातीर चंद्राची एकच वट पृथ्वीच्या दिकेन उरता.
सकयल्या कृती वयल्यान तें समजून येवया.
समजा, आंगणांत तुळशी वृंदावन आसा आनी तुमी प्रदक्षणा घालतात. एक अट आसा, प्रदक्षणा घालतना तुमचे तोंड तुळशी वटेनच उरपाक जाय. जेन्ना तुमी एक प्रदक्षणा पुराय करतले, तेन्ना तुमी स्वता भोंवतणीं एक फेरो पुराय करतले. त्याच बशेन चंद्राचो एक प्रदक्षणा आनी घुंवपाचो एक फेरो, हे दोनय कालमान समान 27 दिसांचे आसात. अश्या प्रक्रिये खातीर चंद्राची एकच वट पृथ्वीचे दिकेन उरता.
पूण सूर्याची किर्णां पडटा ती वट बदलत वता. पूनवेक पुराय चंद्र दिसता तीच वट सदांच धर्तरीच्या दिकेन आसता. उमासेकय तीच वट आमच्या वटेन आसता, पूण तिचेर उजवाड नाशिल्ल्यान आमकां दिसपाक शकना. हेर रातीं धर्तरीच्या दिकेन दिसपी उजवाडाचो भाग बदलत वता आनी चंद्रकला घडटात. चंद्रकला ही मळबांतली प्रेक्षणीय आनी अदभूत घडणूक आसा, जी आमी उगड्या दोळांनी पळोवंक शकतात. कलात्मक आनी अभ्यासू नदरेन पळल्यार, भुमितीतल्या सममितीचो एक नमुनो दिसतलो. कशें तें पळोवया.
उमासे उपरांतची चवथी तिथी ‘विनायकी’ म्हणून मनयतात. गणपतीची ‘चवथ’ हेच तिथीक येता. ही चंद्रकोर महादेवाच्या मस्तकाचेर आसता तशी. सूर्य अस्ताक वतगर ती पश्चिमेच्या दिकेन दिसता. ‘संकष्टी’ पुनवे उपरांतची चवथी तीथ. सूर्य अस्ताक वतगेर मागीर उदेता, ती कोर विनायकेच्या बरोबर उरफाटी आसता. विनायकेच्या चंद्राचो जो भाग उजवाडाचो आसता तितलोच संकष्टीचो भाग काळखांत आसता, तेय उरफाटे दिकेन. अश्या तरेन चंद्रकलां फाटलें शास्त्र आनी गणीत सांगले तर कठीण दिसपी विशयाची रूची वाडूं येता. हिंदू धर्मांत तिथी आनी नक्षत्रांक विज्ञानीक अभ्यास वांगडां समाजीक आनी धर्मीक म्हत्व आसा. तांचे फाटल्यान पुराण कथा आनी आख्यायिका जोडिल्ल्यो आसात. मुळाव्या शाळेंत सांगिल्ली ध्रूव तार्‍या विशींची पुराण कथा आजूनय याद जातली. दुर्दैवान समाजान पुराणकथांतल्यो रूढी, विधी तितल्योच आचरणात हाडल्यो. पूण, त्याचे फाटलें विज्ञान समजून घेवपाची आस्ता केन्नाच दाखयली ना.
ताचें फाटलें म्हत्वाचें कारण हिंदू धर्मांतल्या समाजीक रचनेंत दिसून येता. सकयलो उतारो वाचून फावो तो निकर्श काडचो:
अल-बिरूनी (Al-Biruni) हो अरब विद्वान भारतीय ज्ञान संस्कृतीचा अभ्यास करपाक इकराव्या शेंकड्यांत भारतांत आयिल्लो. 1030 त उडवाडायिल्ल्या आपल्या पुस्तकांत तो म्हणटा, ‘चंद्राची सावळी धर्तरीचेर पडून आनी त्याच भशेन धर्तरीची सावली चंद्राचेर पडून गिराणां घडटात, हें हिंदू ज्योतिश्य अभ्यासकांक बरोबर खबर आशिल्लें. पूण ब्रह्मगुप्ता सारखे ज्योतिश्य महापंडित म्हणतात, ‘जर सावळे खातीर गिराणां जातात, अशें मान्य केलें तर ब्राह्मणांच्या रिती रिवाजांक कसलोच अर्थ उरचोना.’
‘ब्राह्मण्यत्वाचें हितसंबंध सांबाळून दवरपाक ब्रह्मगुप्ता सारके विद्वान विज्ञाना कडेन अशी कशी तडजोड करपाक शकतात? हिंदू ज्योतिश्य विज्ञानिकांची ही शोकांतिका आसा.’ अल-बिरूनी अशी खंतूय उक्तायतात. भाविकांनी त्याचेर विचार करचो.

विज्ञानदूत श्रीकांत शंभू नागवेंकार
90965 12359