वरांचें पुस्तक

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

मिगेल तॉर्गा (1907-1965) ह्या पुर्तुगेज लेखकाचें मूळ नांव आदोल्फो कुर्रेय दा रोचा. सांव मार्तीन्यू द आंता हांगा जल्मल्ल्या तॉर्गाची विसाव्या शतमानांतल्या पुर्तुगेज साहित्यांतली सुवात भोव म्हत्वाची. वेवसायान डॉक्टर आशिल्ल्या मिगॅल तॉर्गान कविता, कथा, कादंबरी, नाटक आनी दिसपटी बरपावळ अशें व्यापक साहित्य निर्माण केलें. पुर्तुगेज वास्तववादाचें दर्शन घडोवपी ताच्या साहित्याचीं पाळांमुळां युरोपच्या एका कोनशाक आशिल्ल्या पुर्तुगालचे मातयेंत खोल मेरेन रिगल्यांत. तॉर्गान वेगळे यथार्थवादी शैलीत, विरामचिन्नांचो उणो वापर करून आपली जल्म सुवात, आयबेरिया विशीं गिरेस्त प्रतिमा आशिल्ल्यो अनेक कविता बरयल्यो. थंयची निबर जमीन, उदकान उपाट भरिल्लो दर्या आनी न्हंयो, रेवांडो घालपी दोंगर हांचें खोलायेन वर्णन तातूंत सांपडटा.

ल्हारां वरी पांगरूण कश्टाचें
आपल्या काळेपणांत लिपयतना
तिच्या घायांचे रंग
तुजें अस्तित्व म्हळ्यार
फकत पोरन्या फातराचो खवळो
आयबेरियाचे कुडीचेर …

अशा खिन्न प्रतिमां वांगडा वांगडा आयबेरियाचे सुपीक भुंयेर जावपी नामनेची वायन, ब्रेड, ऑलिव्ह, लोकर, लिनन हांचे विशींची तोखणाय लेगीत ताच्या कवितांनी दिसता.
तॉर्गाची गद्य बरपावळ लेगीत बरीच उंचल्या पांवड्याची. तातूंत ‘बिचोस’ (1940), ‘कॉंतोस द मोंतान्या’ (1941), ‘नोवोस कॉंतोस द मोंतान्या’ (1944) हे कथासंग्रह; ‘उ सिंयोर वेंतुरा’ (1943) ही कादंबरी; ‘तेर्रा फीर्मे मार’ (1941), ‘उ पाराइसो’ (1949) हीं नाटकां, ‘सिम्फोनिया’ (1947) ही नाट्यकविता हांचो आस्पाव जाता. ‘कॉंतोस द मोंतान्या’ आनी ‘नोवोस कॉंतोस द मोंतान्या’ तल्यो अनेक लघुकथा बरपावळीचे आदर्श नमुने म्हणून संवसारीक साहित्यांत नांवाजल्यात.
वेवसायाक लागून ताका व्हड प्रमाणांत भोंवडी करपाक मेळ्ळी. पुर्तुगेज गांवगिऱ्या वाठारां कडेन आनी थंयच्या लोकां कडेन ताचें घट नातें निर्माण जालें. मिगेल तॉर्गाच्या साहित्यकृतींचें खाशेलपण म्हळ्यार ताणें पुर्तुगेज भाशेंत ‘जावाली’ (रानदुकर) ह्या टोपण नांवाचो वापर केला. ताचे बरपावळींत सैमा कडेन ताचो लागींचो संबंद, मनशाच्या जिविताचीं ताणें खोलायेन केल्लीं निरिक्षणां आनी ताच्या तत्वगिन्यानी चिंतनांचें दर्शन जाता. तॉर्गाच्या बरपाक चड करून अस्तित्ववादी स्वरुपाचें मानतात, तातूंत व्यक्तीवाद, संघर्श आनी जिणेचो अर्थ सोदप ह्या विशयांचेर भर दिला. ‘बिचोस’ (जनावर) ह्या आत्मचरित्रात्मक लघुकथा संग्रहांतली दरेक कथा वेगळ्या प्राण्याचेर लक्ष केंद्रीत करता आनी मनशाची वागणूक, भावना आनी समाज हांचो अभ्यास करपाक ताचो रूपक म्हणून उपेग करता. सैमीक जग आनी मनशाच्या अणभवांत भरसण करपाची तॉर्गाची कुशळटाय ह्या संग्रहांत दिसता. ‘दियारीयू’ (डायरी) हातूंत ताच्या जिवितांतल्या वेग-वेगळ्या काळांचो आस्पाव करपी आनी ताचे वैयक्तीक विचार, चिंतन आनी निरिक्षणांचें प्रतिबिंबीत करपी सोळा खंड आसात. हे डायरेंतल्यान तॉर्गाचे साहित्यीक प्रक्रियेची म्हायती मेळटा, तशेंच जिवीत, मरण, अध्यात्म आनी पुर्तुगेज अस्मिताय हांचे विशीं चिंतन मेळटा. पुर्तुगेज भास उलोवपी संवसारांतलो एक प्रतिश्ठीत आशिल्लो कामॉइश् पुरस्कार ताका फावो जाल्लो. 1959 ते 1994 मेरेन ताका जायते फावटीं साहित्याच्या नोबॅल पुरस्कारा खातीर नामांकन मेळ्ळें आनी तो पुरस्कार मेळोवपी पयलो पुर्तुगेज भाशेचो लेखक आसतलो अशें जायते फावटीं मानताले.

आनी देखून, भारत
वतलो उडून धुंवरांत
त्या लिश्बोआच्या भांगरा महालांत
आनी देखून, पितृभूंय
शेणटली आपलो मार्ग
गोंयचे वणटी मेरेन….

अश्यो ओळी बरोवपी तॉर्गाच्या दरेका संग्रहांत जिवीत, सैम आनी मनशाचे स्थितीची व्याख्या करपी गुंतागुंतीच्या भावनांची एक वेगळी नदर दिसता. ताच्या अनेक कविता संग्रहां मदले कांय खास उल्लेख करपा सारके. ‘आन्सीयेदाद’ (चिंता) ह्या संग्रहांत ताणें अस्तित्वाची चिंता, मनशाचें दुख्ख आनी जिणेंतल्या अर्थाचो सोद ह्या विशयांचेर संशोधन केलां. तॉर्गाची अंतर्निरिक्षण शैली हातूंतल्या कवितांनी स्पश्ट दिसता. ‘रामपा’ (रॅम्प) तॉर्गाच्या मनशाच्या संघर्शांचो सैमा कडेन संबंद आनी देश म्हणून पुर्तुगालाच्या दृश्टीकोनाच्या खाशेल्या विशयांनी खोलायेन नदर पावयता. ‘निहिल सिबी’ (ताचे खातीर कांयच ना) ह्या संग्रहांत मनशाचे स्थितीचें तशेंच व्यक्तीवाद आनी मनीसपणाची व्यापक समजूत हांचे मदलो तणाव हांचे खोलायेन चिंतन दिसून येता. ‘ओड्स’ हो ताच्या आदल्या कविता रचणुकां परस पयस वचून, शास्त्रीय कवितेंतल्यान प्रेरणा घेवन चड सार्वत्रीक आनी उत्सवी स्वर आपणायता. ह्या संग्रहांतल्यो कविता मोग, सैम, आनी मनशाची भावना ह्या विशयांक स्पर्श करतात. ‘कांतीको दो ओमेम’ (मनशाचें गीत) हो तॉर्गाचो कवितासंग्रह मनशाची लवचीकताय, सैमीक जगाची सोबीतकाय आनी सगळें जिवीत एकामेकांक जोडिल्लें आसा हाची परब मनोवपी कविता माळ.
सैम, अस्तित्व चिंतन, मनशाचो अणभव ह्या विशयांचेर भाश्य करपी ताच्या कवितां मदल्यो कांय म्हाका चड भावतात ‘उ वेर्सो ए अ शुवा के एस्कोरे’ (व्हांवपी पावस) हे कवितेंत तॉर्गा कवीच्या आत्म्यांतल्यान व्हांवपी एक सैमीक शक्त म्हूण कवितेचें सार चित्रीत करता. तो कवितेची तुळा पावस, वारो आनी सैमाच्या नाचा कडेन करता. कविता ही सैमीक घटकां सारकीच भावना आनी अणभव हांची तश्यातशी अभिव्यक्ती अशी कल्पना ह्या प्रतिमाचित्रणांतल्यान दिसून येता. कविता दैवी आनी पृथ्वी वयली अशीय आसूं येता, ती विस्कटावणी सांगपाचें साधन अशेंय तॉर्गा सुचयता. ‘मार’ (दर्या) हे ल्हानशे कवितेंत तॉर्गा मेल्ल्या मनशांक जागोवपा इतली बळिश्ट कविता बरोवपाची इत्सा उक्तायता. सुंदर प्रतिकात्मकपण वापरून तो जित्या आनी मेल्ल्या मनशां मदलो संबंद दाखयता. जातूंतल्यान जिवीत आनी मरण हांचे मर्यादे भायर संवादाची तळमळ दिसता. तॉर्गा जिवीत आनी परलोक हांचे मदलो तणाव फकत कांय ओळींनी उक्तायता. ‘आर्दोर’ (उर्बा) कवितेंत जिविताच्या अणभवांची कुड्डो करपा इतली तिव्रताय आनी तिका मुखार वचपाची गरज हांचे मदलो संघर्श उजवाडाक हाडटा. सुर्याची जळपी तिव्रताय, जिणेच्या आव्हानांचें प्रतीक आनी जिवीत कठीण वा भारदस्त आसतना लेगीत तांका तोंड दिवन समजुपाचो सोद घेवचो पडटलो असो संदेश हे कवितेंतल्यान मेळटा.
‘ओ उत्रो लिवरो द जॉब’ हो फकत हिब्रू बायबलांतल्या ‘केतुवीम’ (बरप) विभागांत मेळपी खंड आनी काव्य पुस्तकांतलें पयलें पुस्तक जें क्रिस्तांव बायबलाच्या पोरन्या करारांत सादारणपणान इ. स. प. सव्या ते चवथ्या शेंकड्या मदीं बरयिल्लें अशें विद्वानांचें मत आसा. जॉब एक गिरेस्त आनी देवभक्त मनीस. देव सैताना कडेन ताचे धर्मीकताये विशीं आपलें मत मागून, सैतानाक ताची गिरेस्तकाय, कुटुंब आनी भौतीक सोयी काडून घेवंक परवानगी दिता. जॉब पातिशेर जाल्यार कुटुंबा बगर तो देवा कडल्यान पयस वतलो अशें सैतानाक दिसता. आपल्या त्याच नांवाच्या पुस्तकांत तॉर्गा अस्तित्ववादी आनी तत्वगिन्यानी प्रस्नांत खोलायेन विचार करता, पुर्तुगालाच्या गांवगिऱ्या लोकांचे नदरेंतल्यान मनशाचें दुख्ख, गुंतागुंतीच्या संवसारांत अर्थ सोदप, व्यक्ती आनी दैवी हांचे मदलो तणाव ह्या विशयांक तातूंतल्यो कविता स्पर्श करतात. तॉर्गाची खाशेली शैली आनी वैयक्तीक आनी सार्वत्रीक एकठांय विणपाची ताची तांक हाका लागून हो संग्रह पुर्तुगेज साहित्यांतलो म्हत्वाचो ग्रंथ.
ह्या संग्रहांतली ‘लिवरो दे ओरास’ हे कवितेंत संवसारांतल्या मनशाचे स्थितीचें काव्यात्मक तत्व पाळून मिगेल तॉर्गान अस्तित्व आनी रुढिवाद, व्यक्ती आनी समाज हांचे मदलो विरोधाभास दाखयला. तो मनशाचे स्थितीचेर उपाय सोदपाचो यत्न करता, तातूंत गुंथिल्ले प्रस्न, बंड, राग आनी हिंसाचार हांचो आस्पाव जाता. तो देवाचे घटक समजना वा मान्य करिना आनी तो विवेकाचे निर्शेणेंत तिव्रपणान जियेता. ‘हांव कुमसार जातां’ ही ओळ परत परत येता. ताचे उपरांत विरोधाभासी अभिव्यक्ती विरोधी खाशेलपणांची पुराय मान्यताय उक्ती करतात. कुमसार जावप म्हळ्यार सत्याक मुखार वचप. हे काव्य संकल्पनेंत, हेर, जे फकत स्वताच्यो इत्सा अणभवून आपल्याक जाय तशें मार्गदर्शन करपाच्या भंयान भायल्या मुल्यांक मान्यताय दितात, ताचेर भाश्य. हातूंत कवी जिवीतभर उपदेश आयकल्ल्या धर्मीक आचरणांतल्यान वेगळो काडून घेतिल्लो मनीस म्हूण आपली स्थिती सांगपा खातीर धर्मीक प्रवचनांतल्या प्रतिमांचो उपेग करता.

वरांचें पुस्तक

स्वताकूच फुडो करून हांगा,
हांव, एक पापी, जसो आसां
तसो कुमसार जातां.
हांव एक बरो मनीस
आनी एक खलनायक
दोनूय आशिल्ल्याचें कबूल करतां
व्हड्याची जपासालदारकी घेवन
स्वता दिका सोदीत उफेतना.
घेतां सोपूत हांव
धर्मशास्त्रांतले सद्गूण
म्हजे लागीं आशिल्ल्याचो,
जे आसात तीन,
आनी पापां मरणाधीन.
जीं आसात सात,
नासत जाल्यार अदीक.

हांव जातां कुमसार
म्हाका मेळिल्ल्या वरांचो स्वामी हांवूच
कुड्ड्या, खुनशी घायांचो,
नम्र, नितळ नाजूकसाणीचो.
निमाणे सगळेच
कुडके एका अखंडाचे.

कुमसार जातां, हांव एक तळें
आनी तळ्याक भरून उडोवपी चान्नें,
सगळे वटेन गुठलावन.
हांव एक धनुश्य
बाण सोडपी वयर.
आनी म्हजे प्रतिश्ठे सकयल.

हांव सगळेंच, हांव कुमसार जातां
जें जल्मूं येता म्हजे भितर.
मुळां रिगयत जमनींत
म्हजे सुवाती प्रमाणें.
हांव जातां कुमसार,
हांव आबॅल आनी केन.

हांव जातां कुमसार, हांव मनीस.
आनी एक शापीत देवदूत सर्गांतलो,
जंय देवाचें राज्य चलता अशें म्हणटात;
आनी हांव एक राकेस
जमनीर पडिल्ले खोल वेरेंतल्यान
तकली वयर काडपी.

हांव कुमसार जातां, हांव हांवूच.
हांव हांवूच, सरळपणान आयलां
सांगचे पासत: “हो हांव,”
हांगा, म्हाकाच रुजवात करतना.

शैलेंद्र मेहता
98206 54233