लोकशायेंत राष्ट्रपतीचें अधिश्ठान – संविधानाचो प्रयोग

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

लोकशाय ही वेवस्था मुळांत विविधांगी आसता. भारतीय संसदीय लोकशाय प्रणालीचेर ब्रिटीश प्रमाण आनी प्रतिकांचो जबर प्रभाव आसा. पूण, ब्रिटीश लोकशाय ही राज्यशाही-लोकशाय आनी भारतीय लोकशाय ही गणराज्य प्रणीत लोकशाय. हाचें सोंपें सरळ उदाहरण म्हणल्यार कॅनडा आनी ऑस्ट्रेलिया. वसाहत मुक्ती उपरांत ह्या दोनय देशांनी जरीय संसदीय प्रणाली स्विकारली जाल्यार तांणी ब्रिटीश राजघराण्या कडेन आपली निश्ठा बांदली. देखून त्या देशांनी जरीय प्रधानमंत्री संसदेंतल्यान वेंचून येता जाल्यार राष्ट्रप्रमुखाची भुमिका ब्रिटीश राजघराणें सोबयता. ब्रिटीश संसदीय लोकशाय प्रणाली आपणावनूय भारत देशान राष्ट्रपतीचें अधिश्ठान निर्माण केलें.
अर्विल्ले लोकशायेंत ‘अध्यक्षीय’ आनी ‘संसदीय’ अश्यो दोन पद्दती आसात. हातूंत वसाहतशक्तींचो प्रभाव जाणवत म्हणल्यार आयबेरीयन वसाहती म्हणल्यार स्पेन, पुर्तुगाल हांच्या प्रभावाच्यो वसणुको ‘अध्यक्षीय’ प्रणाली आपणायता जाल्यार ब्रिटीश ‘संसदीय’ प्रणाली. आदली ब्रिटीश वसाहत अमेरिका ताका आडवाद जंय अध्यक्षीय प्रणाली आसा. संविधान रचपी दोतोर बाबासायब आंबेडकार हे सुरवातेक अमेरिकी राज्यसंघ आनी अध्यक्षीय प्रणाली भारतान आपणावची ह्या मताचें आशिल्ले. तांच्या मता प्रमाण भारत सारक्या देशांत जंय प्रादेशीक आनी समाजीक मळाचेर प्रचंज विशमताय आसा, थंय संसदीय प्रणालींत दुर्बळ घटकाचें प्रतिनिधित्व जावपाक शकना. देखून साबार संविधानीक प्रक्रियांचो अभ्यास करून सादक-बादक गणराज्याचो आराखडो मान्य जालो आनी राष्ट्रपतीच्या अधिश्टानाचो निर्माण जालो. देशाची विविधता सांबाळटना ताचे अखंडतेक वेरो वच्च्यो न्हय हें नदरेंत दवरून राष्ट्रपतीचे वेंचणुकेची रचना आंखली. बाळक अवस्थेंत आशिल्लें देशाचें सार्वभौमाचें लश्करीकरण जावचें न्हय ते खातीर नागरी-लश्करी अधिकारांचें विलगीत प्रतीक म्हण राष्ट्रपतीचें अधिश्ठान निर्मिलें. तशेंच गणराज्याचें प्रतीक म्हण राष्ट्रपती पदाक गरिमा दिली. आयज राष्ट्रपती पदाचें संवसारीकरण अर्विल्ले लोकशायेंत रावपाक लागला. हांचें श्रेय भारतीय घटनातज्ञांक वचपाक जाय.
अध्यक्षीय प्रणीत लोकशायेंत ‘राष्ट्रपती’ आनी ‘संसद’ ह्यो दोन संस्था एकामेकांचेर वचक दवरूंक वावुरता. संसदेक विधीमंडळ अधिकार आनी अध्यक्षां कडेन कार्यकारी अधिकार अशी विभागणी जाता. राष्ट्रपती हो संसदेचो सदस्य नासता. पूण, अमेरिका स्वता अध्यक्षीय प्रणाली स्विकारून देखून तांणी विदेशांत नव-उदारमतवादी लोकशायो बांदल्यो आनी भोवपक्षीय संसदीय लोकशायेचें अनुकरण करपाचो यत्न केलो.
‘भारतीय संसदीय’ लोकशाय प्रणालींत संसदेकूच विधीमंडळ आनी कार्यकारी अधिकार आसतात. संसद प्रधानमंत्र्याक नेमता आनी संसदीय समिती वरवीं सरकाराचेर वचक दवरता. संसदेचो विश्वास आसा तो मेरेन केंद्र सरकाराक सत्तेंत उरता आनी संसदेन अविश्वास दाखयल्यार सरकार कोसळटा. होच आराखडो राज्य पावंड्यार कार्यरत आसा.
आतां, ‘राष्ट्रपती’ ह्या अधिश्ठानाचो कस लायतना कांय म्हत्वाच्यो गजाली नदरेंत हाडूंक जाय. ‘राष्ट्रपती’ हे भारतीय सेनेचे प्रमुख तशेंच देशाच्या सर्वोच्च शक्तीचें प्रतीक. वेंचून आयिल्ले संसदेन विश्वास दाखल्लें सरकार ते नेमता आनी सरकाराच्या सल्ल्या वरवीं ते वागतात. देशाचे पयले प्रधानमंत्री पं. नेहरू आनी पयले राष्ट्रपती राजेंद्र प्रसाद हांचे मदीं सेना प्रमुखांच्या नेमणुके वयल्यान घोळ जाल्लो. प्रधानमंत्री आनी राष्ट्रपतीच्या अधिकारां विशीं तेन्ना स्पश्टता नाशिल्ली. उपरांत जशी भारतीय लोकशायी स्थीर सावर जाली तशें राष्ट्रपतीच्या अधिश्ठानाकय नवी उंचाय प्राप्त जाली. प्रधानमंत्री हे कार्यकारी प्रमूख आनी राष्ट्रपती हें देशाच्या सार्वभौमाचें प्रतीक.
राष्ट्रपतीची नेमणूक थेट मतदान न्हय तर प्रातिनिधीक मतदान म्हणल्यार ‘लॅक्टोरल कॉलेज’ वरवीं जाता. जंय देशाचे संसद आनी राज्यांतले आमदार मतदान करतात. गुणात्मकरित्या अमेरिकी अघ्यक्ष आनी चीनी कम्युनिस्ट पार्टीच्या इलॅक्टोरल कॉलेजी इतल्या आवाठा येदी भारतीय राष्ट्रपती वेंचणुकेची प्रातिनिधीक वेंचणूक प्रक्रिया आसा. हे प्रक्रियेंत देशांतल्या राष्ट्रीय पक्षांची ताकद कसाक लागता. वेंचून आयिल्ले संसदेचे खासदार आनी राज्यांतल्या विधानसभेचे आमदारांचो आस्पाव ह्या इलॅक्टोरल कॉलेजांत जाता. राष्ट्रपतीच्या अधिश्ठानांत म्हत्वाचें पद येता तें म्हणल्यार उप-राष्ट्रपतीचें (जांकां फक्त खासदार वेंचून हाडटात). उपराष्ट्रपती हे राज्यसभेचे अध्यक्ष आसतात. आनी राज्यसभा ही स्थायी आसता, म्हणल्यार ताचें केन्नाच विसर्जन जायना.
हालींच्या काळांत राष्ट्रपती आनी उपराष्ट्रपती हीं दोनय अधिश्ठानां भारताची विदेश नितीचें आकलन करपांत म्हत्वाची थारपाक लागल्यांत. राष्ट्रपती आनी उपराष्ट्रपतींच्यो विदेश भोवंड्यो ह्यो पुराय शासकीय आसतात. देखून तांच्या बरोबर भारतीय उद्देजक आनी गुंतवणूकदार भोवंडेर वतात. ते कार्यकारी मुखेली म्हणल्यार प्रधानमंत्री, उपरांत वाणिज्य मंत्री आनी विदेश मंत्र्यांचे भोवंडे खातीर माहोल तयार करतात. तशेच तांचे दौरे देशाच्या संस्कृतीक भांडवालाचें प्रतीक आसतात. जागतीकीकरणाच्या जमान्यांत राष्ट्रपतीच्या अधिश्ठानांत सक्रीयता आनी राजकीय परिक्वता जाणवपाक लागल्या.
राष्ट्रपतीच्या उमेदवारीक सरकारी पक्ष सर्वपक्षीय एकमाताचो यत्न करता. आदले राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृश्णन, व्ही. व्ही. गिरी वा ए. पी. जे. अब्दुल कलाम हांचो संबंद जरीय पक्षीय राजकाराणा कडेन आयलो ना तरीय तांच्या उमेदवारीक व्यापक राजकीय पक्षांचो तेंको लाबलो. तातूंत के. आर. नारायण हांच्या सारके पक्षांत सक्रीय आशिल्ले राष्ट्रपती जाले तरीय आपल्या स्वतंत्र आनी विवेकवादी कारभारा खातीर तांची गणना जातात. पूण, राष्ट्रपती पदाची वेंचणूक कितलीय जाल्यार राजकीय प्रक्रिया ना तो राजकारणाचोच भाग.
हालींसराक राष्ट्रपदी वेंचणूक म्हणल्यार सरकारी पक्षाच्या कॅडराचो वैचारीक दर्जो सिद्द प्रक्रिया जावपाक लागल्यात. वेंचणुको स्पर्धात्मक जातात आनी साबार समाजीक-राजकीय तासां हे प्रक्रियेंत उमटतात. आनी दर एक सत्ताधारी पक्ष तातूंत आपली राजकीय भुमिका मांडपाचो यत्न करता. 2022 राष्ट्रपदीपदाच्या वेंचणुकेंत दोन मुखेल प्रवाह आसात. हिंदुत्ववादी संस्थांच्या विचार प्रणालींत हिंदू अस्मिता विस्तारतना आदिवासीचें स्थान हें सतत वादास्पद थारलां. तांच्या इतिहासाच्या आकलनांत ‘आर्यपूत’ हो भारतीय महाद्विपांत जल्मल्लो. देखून ते आदिवासींच्या ‘आदिम’ दर्जाक आनी इतिहासा विशीं फार्कत घेतात. संघ प्रणीत आदिवासी कल्याणा खातीर कार्यरत तांचे संस्थेचें नांव आदिवासी न्हय तर ‘जंगल वासी कल्याण समिती’ अशें आसा. हिंदुत्वाच्या प्रवाहांत आदिवासींक हाडूंक साबार समाजीक- शिक्षणीक उपक्रम हिंदुत्ववादी संस्था चलयतात. आनी ताची फलश्रृती म्हणल्यार अदिवासींचे आमदार आनी खासदार लक्षणीय संख्येन भारतीय जनता पार्टीन वेंचून हाडल्यात. द्रौपदी मुर्मू हांची उमेदवारी फुडें करून भारतीय जनता पार्टी आपल्या भितरल्या समाजीक बांधीलकीचें प्रतीक राष्ट्रीय आनी आंतरराष्ट्रीय थराचेर सिद्द करपाचो यत्न करता. तशेंच प्रतिस्पर्धी यशवंत सिन्हा हांचे उमेदवारीक काँग्रेस आनी साबार प्रादेशीक पक्षांनी तेंको दिला. देशांत केंद्र सरकाराच्या विरोधी शक्तींक एकवटपाचो यत्न करप आनी हे वेंचणुकेंतल्या प्रचाराचो वापर सरकार विरोधी मतप्रवाह तयार करपाक विरोधी आघाडीचो प्रयत्न आसतलो.

युगांक नायक
7507388596