रस्तो

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

ऑक्टाव्हियो पाझ लोझानो (१९१४-१९९८) हो मेक्सिकन कवी, लेखक, निबंदकार आनी राजदूत. ताका १९७७ वर्साचो जेरुसलेम पुरस्कार, १९८१ वर्साचो मिगेल द सर्व्हांतेस पुरस्कार, १९८२ वर्साचो न्यूस्टॅड आंतरराश्ट्रीय साहित्य पुरस्कार आनी १९९० वर्साचो साहित्याचो नोबॅल पुरस्कार फाव जालो.
मेक्सिकोच्या राजकी, संस्कृतीक आनी लश्करी कुलीन वर्गाकडेन संबंद आशिल्ल्या एका नामनेच्या कुटुंबांत ताचो जल्म मेक्सिको शारालागीं जालो. ताचो बापूय १९११ वर्सा लोकप्रिय क्रांतीचो फुडारी एमिलियानो झापाता हाचो सहाय्यक म्हणून काम करतालो. क्रांतिच्या फुडाऱ्याक मारून उडयल्या उपरांत जायत्या झापातिस्तांक निर्वासित जावचे पडले आनी पाझ कुटूंब कांय काळ कॅलिफोर्नियांतल्या लॉस एन्जेल्स शारांत स्थलांतरीत जालें. मेक्सिको सिटींत परत येतकच तांची अर्थीक परिस्थिती इबाडली, पूण भुरगेपणांतूच पाझाच्या कविता आनी लघुकथांक यश मेळ्ळें. ताचो पयलो काव्यखंड ‘लुना सिल्वेस्त्रे’ (रानवटी चंद्र ) हो १९३३ वर्सा आयलो. कायद्याचो अभ्यास करतना पाझ दावे विचारसरणेच्या राजकारणाकडेन ओडलो. ताणें आपली कांय बरपावळ नामनेचो चिलीयन कवी पाब्लो नेरुदाक धाडली तेन्ना त्या म्हालगड्यान स्पेनांतल्या दाव्या विचारांच्या लेखकांच्या संमेलनांत वांटो घेवपाक पाझाक फाटबळ दिलें.
स्पेनांत पाझ फॅसिस्ट हुकूमशाह फ्रांसिस्को फ्रँकोच्या सैन्याआड झुजपी ब्रिगेडांत भरती जालो. स्पॅनिश रिपब्लीकन कार्यावळ लोकप्रिय करपाचें मिशन घेवन तो मेक्सिकोंत परतलो. फुडलीं कांय वर्सां बर्कले, कॅलिफोर्निया आनी न्यूयॉर्क ह्या शारांनी पदवीधर विद्यार्थी, पत्रकार आनी अणकारपी म्हणून ताणें वेळ सारलो. १९४६ वर्सा ताका फ्रांसात मेक्सिकोचो संस्कृतीक अटॅची म्हूण पद मेळ्ळें आनी फुडलीं दोन दसकां ताणें आपल्या देशाच्या राजनयिक विभागांत काम केलें. ताणें कविता आनी गद्याचे तिशेक खंड उजवाडायले.
पाझाचो एक नामनेचो ग्रंथ म्हळ्यार ‘एल लॅबेरिंतो द ला सोलेदाद’ हो पयलेच खेपे १९५० वर्सा उजवाडाक आयलो. ‘मेक्सिकन लोक स्वताक आपली संतती सोडून दिल्ल्या जिखपी स्पॅनिश बापायचीं आनी स्वताच्याच लोकांआड उबी रावपी विश्वासघातकी इंडियन आवयचीं भुरगीं म्हणून पळयतात,’ अशें हातूंतल्या एका निबंदांत स्पश्ट केलां. ‘मेक्सिकन लोकांक तांच्या दोट्टी सांस्कृतीक दायजाच्या परिणामांतल्यान जावपी जखमांक लागून तांणी मास्काफाटल्यान लिपून, एकसूरपणाच्या चक्रव्यूहांत आलाशिरो घेवन एक रक्षात्मक भुमिका तयार केल्या,’ अशें हातूंतले निबंद सुचयतात. हो ग्रंथ लॅटीन अमेरिकेंत इतिहासाच्या विद्यार्थ्यांखातीर प्रमाण वाचन जालो. १९६२ ते १९६८ मेरेन भारतांत मेक्सिकन राजदूत म्हणून नेमणूक जातकच पाझ भारतभर भोंवून निरिक्षण करतालो. भारताचे धर्मीक विविधतायेन तो खोलायेन प्रभावित जालो. खास करून नवी दिल्ली शाराची वास्तुकला आनी इतिहास ताच्या भारताविशींच्या काव्यांत परत परत येवपी विशय जाले. दिल्ली ताचे खातीर अभिजात युरोपीय आनी भारतीय वास्तुकलेचो एक सुरम्य संगम. ‘अमीर खुसरोची कबर’ हे कवितेंत तो बरयता :

अमीर खुसरो, कीर वा मॉकिंगबर्ड:
दरएका खिणाचीं दोन अर्दां,
चिखलावरी दुख्ख, उजवाडाचो आवाज,
अक्षरां, भोंवपी उजो,
हेडत राविल्ल्यो वास्तुकला:
दरेक कविता म्हळ्यार काळ,आनी जळप

ताचो ‘एल मोनो ग्रामाटिको’ हो ग्रंथ इंग्लिशींत ‘द मंकी ग्रामरियन’ ह्या नांवान १९७४त उजवाडाक आयलो. हिंदू पुराणकथांतलो हनुमान हो ह्या पुस्तकाचो नायक. परंपरीक नदरेन हो निबंद न्हय पूण कविताय न्हय. तो एक निबंद आनी कविता दोनूय.
ताच्या वावराक लागून मेक्सिकन साहित्य आनी संस्कृतायेची संवसारीक वळख जाली आनी मेक्सिकन दायजाच्या गिरेस्तकायेची चड कदर जाली. ताचे बरपावळीचो आनी विचारांचो समकालीन साहित्य आनी विचारांचेर बरोच काळ प्रभाव पडला. अस्तित्ववाद, अतिवास्तववाद आनी उत्तर आधुनिकतावाद हांचे विशीं ताणें केल्लो सोद आनी विंगड विंगड संस्कृतीक आनी तत्वगिन्यानी परंपरेकडेन ताणें जोडिल्लो संबंद संवसारभरांतल्या लेखकांक आनी बुदवंतांक प्रेरणा दिता. रेने देकार्त ह्या फ्रेंच बुदवंतच्या ‘ हांव चिंततां, देखून हांव (अस्तित्वांत) आसा’ ह्या तर्काच्या विपरीत तो बरयता, “मनीस विचार करता देखून उलयना; तो उलयता देखून विचार करता. वा चड बरें तरेन सांगचें जाल्यार उलोवप म्हळ्यार विचार करपापरस वेगळें ना: उलोवप म्हळ्यार विचार करप. अतिवास्तववाद ही कविता न्हय तर काव्यशास्त्र आनी ताचे परस चड आनी चड निर्णायकपणान संवसारीक नदर.”
सुरवेक राजकारणा विशीं आस्था आशिल्लो पाझ फुडें राजकारणाचो टिकाकार जालो. तो बरयता, “क्रांती एक उतर म्हणून सुरू जाता. तें हिंसक आंदोलनांत उडून वता आनी गोठून रगतान भरिल्ले हुकूमशायेंत रुपांतरीत जाता, जी ती अस्तित्वांत हाडपी उज्याच्या आवेगाची न्हयकारात्मकताय आसता. सगळ्या क्रांतीकारी चळवळींचो मिथकाचो पवित्र काळ इतिहासाच्या अपवित्र काळांत अनिवार्यपणान रुपांतरीत जाता.” उदारमतवादाचें समर्थन करतना तो बरयता, “स्वताक निरपेक्ष सत्याचे धारक अशें मानप आमकां उणाक करता: आमच्यापरस वेगळी विचारसरणी आशिल्ल्या दरेकल्याक आमी राकेस आनी धोको मानतात आनी अशें करून आमी स्वताकूच राकेसांत आनी आमच्या वांगड्यांक धोक्यांत रुपांतरीत करतात.”
पाझाचे कांय काव्यसंग्रह खास उल्लेखनीय आसात. ‘ना पसारान!'(कोण पासार जावचेना) हो काव्यसंग्रह स्पॅनिश यादवी झुज आनी त्या काळांत पाझाच्या राजकी वावरांतल्यान प्रेरीत जाल्लो. ‘रायझ देलओम्ब्रे'(मनशाचें मूळ) ह्या संग्रहांत पाझ मनीसपणाच्या आनी समाजाच्या स्वभावाचेर चिंतन करून अस्तित्ववादी आनी तत्वगिन्यानी विशयांनी खोलायेन विचार करता. ‘पिएद्रा द सोल’ (सूर्याचो फातर) हातूंतल्यो कविता काळ, मोग आनी अस्मिताय ह्या विशयांचेर संशोधन करतात. हो ताचे मुस्तींतलो म्हत्वाचो कवितासंग्रह. समाजांतल्या हिंसाचार आनी संघर्श ह्या विशयांक स्पर्श करपी ‘ला अॅस्तासियॉन वियोलेंता’ (हिंसक स्टेशन) जाल्यार ‘लिबेर्ताद बाजो पालाब्रा’ (स्वतंत्रताय उण्या उतराची) हो वेगवेगळ्या पांवड्यांचेर एक कवी म्हूण ताची उत्क्रांती दाखयता. ‘लादेरा एस्ते’ (उदेंतेवटेनची देंवती) ह्या संग्रहांत भारतांत आसतना आयिल्ले अणभव, भूंयप्रदेश, संस्कृताय आनी इतिहासाचो अभ्यास आस्पावता. ‘आर्बोल आदेंत्रो’(भितरलें झाड) ह्या संग्रहांत पाझ अस्मिताय, भास आनी व्यक्तीच्या भितरल्या प्रवासाच्या विशयांचेर बरयता. ‘एल फुएगो द कादा दिया’ (दर दिसाचो उजो) ह्या संग्रहांत ताच्या जिविताच्या निमाण्या टप्प्यांत बरयिल्ल्यो कविता जातूंत ताचे मर्ण आनी कवितेची तिगुन उरपी शक्त हांचेविशींचे विचार पडबिंबीत जातात.
‘पिएद्रा द सोल’ (सूर्याचो फातर) ही ताची सगळ्यांत फामाद आनी नामनेची कविता अशें म्हणूं येता. हे कवितेंत सुर्य आनी ताच्या हालचालींचो केंद्रीय रूपक म्हूण उल्लेख करून तरेकवार प्रतिमांवरवीं अस्तित्वाचो चक्रीय स्वभाव दाखयता. अतिवास्तववादी मुळां, काळाच्या व्हड विस्तारांत व्यक्तीची सुवात आनी अर्थ सोदप हाचेर तशेंच काळ आनी मर्णाक आडखळून फुडें वचपाच्या मोगाच्या बळग्याचें तें एक चिंतन. ‘आगुइला ओ सोल?’ (गरुड वा सूर्य?) ही सुंदर कविता आदल्या काळांतल्या दायजाचो आनी इतिहासाची व्याख्या करपी संस्कृतायांच्या संघर्शाचो आदार घेवन मेक्सिकोचे अस्मितायेचो अभ्यास करता. हे कवितेंत हेर्नान कॉर्टेझ, मोक्टेझुमा तशेंच मेक्सिकोचेर जैत मेळयल्ल्या मुखेल इतिहासीक व्यक्तींचो आनी घडणुकांचो संदर्भ दिला.
“एकांत हें मनशाचे अवस्थेचें सगळ्यांत खोल तथ्य. मनीस हो एकलोच प्राणी, जाका आपूण एकटो आसा हें जाणवता,”अशें ताचें मत. ‘ला काय्ये’ (रस्तो) ही ताची एक वाचप्याक अंतर्मुख करपी कविता, जातूंत तो शारी जीण, परकीपण आनी काळाचो प्रवास ह्या विशयांचेर संशोधन करता. कवितेचो अर्थ वेगवेगळ्या वाचप्यांकडेन वेगवेगळे तरेन प्रतिध्वनीत जावं येता. रस्तो हें कवितेंतलें केंद्रीय प्रतीक जें शारी बोवाळाचें वातावरण आनी भौसाचें अनामिकपण हांचें प्रतिनिधित्व करता. एकामेकां कडेन लक्ष दिनासतना वा संवाद करीनासतना लोक येतात आनी वतात अशी ती सुवात, एकटोच चलपी मनशाची प्रतिमा हेरांकडल्यान विरक्तताय आनी विच्छेदाची भावना सुचयता. कवितेची अस्पश्टताय वाचप्यांक आपले अणभव आनी नदर हांची तुळा मनशाची स्थिती आनी निर्माण जावपी अस्तित्ववादी प्रस्न हांचे वांगडा करूंक लायता.

रस्तो

हो एक लांब आनी मोनो रस्तो.
चलतां हांव काळखांत
आनी आडखळटां आनी पडटां
आनी हांव उठ्ठां,
आनी चलतां कुड्ड्या पांयांनी, माड्डीत
मोने फातर आनी सुकीं पानां
आनी म्हज्या फाटल्यान
आनीक कोण तरी
तांचेर पावल घालता:
हांव थांबलो जाल्यार थांबता;
हांव धांवलो जाल्यार धांवता.
हांव फाटीं पळयतां:
कोणूच नासता.
सगळें काळखांत
आनी भायर सरपाक मार्ग ना,
घेत रावतां वोल्तां
आनी वोल्तां कोनशांनीं
जे सदांच व्हरतात रस्त्या वटेन
जंय कोणूच म्हजी वाट पळयना
वा म्हज्या फाटल्यान येना,
जंय हांव आडखळपी
मनशा फाटल्यान वतां
आनी तो उठून
म्हाका पळयतना म्हणटा :
कोणूच ना.

शैलेंद्र मेहता
98206 54233