जितो उरिल्लो

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

तादेउश रोझेविच (1921- 2014) हो पोलंडांतलो नामनेचो कवी, नाटककार आनी लेखक. विसाव्या शेंकड्यांतल्या पोलिश साहित्यांतलो तो एक म्हत्वाचो म्हालगडो जाचो संबंद चड करून आवांगार्द आनी झुजा उपरांतचे साहित्य चळवळी कडेन आशिल्लो, जिका ‘कोलंबसाची पिळगी’ अशेंय पाचारतात.
रोझेविचाच्या भुरगेपणांत 1939 त दुसरें म्हाझूज सुरू जालें. पोलंडाचेर जर्मन सैन्यान घुरी घालून तांचो ताबो घेतलो. रोझेविच आनी ताचो भाव जानुझ हांणी जर्मन सैन्या आड प्रतिकारांत सक्रियपणान वांटो घेतलो. 1944 वर्साच्या वॉर्सा उठावांतय ताणें वांटो घेतिल्लो. ह्या अणभवाक लागून ताचे संवसारीक नदरेचेर व्हड परिणाम जालो. झुजा उपरांत ताणें आपलें शिक्षण चालू दवरलें. क्राको हांगाच्या जॅगीलोनियन विद्यापिठांत ताणें कला इतिहासाचो अभ्यास केलो आनी थंय ताचो परिचय आवां गार्द कवींच्या पंगडा कडेन जालो. ह्याच काळांत कविता उजवाडावन आनी नव्या कलाप्रकारांचो सोद घेवन ताणें आपली साहित्यीक कारकीर्द सुरू केली.
ताचो भाशेचो अभिनव वापर, विखंडीत कथन आनी प्रयोगात्मक रुपां युरोपीय आधुनिकतावादी आनी आवां गार्द साहित्यांतल्या व्यापक प्रवृत्तीं कडेन जुळटात. ताचे बरपावळीचेर जेम्स जॉयस, सॅम्युएल बेकेट आनी हेर युरोपीय आधुनिकतावादी लेखकांचो प्रभाव दिसून येता, जे परंपरीक कथाकथनाच्यो शिमो हुपून साहित्यांत नवे मानदंड निर्माण करताले. पोलंड कम्युनिस्ट सत्तेखाला आसतना रोझेविचाची साहित्यीक कारकीर्द सुरू जाली. ताचे बरपावळी कडेन राजवटीच्या मर्यादां आड प्रतिकार करपाचो एक प्रकार म्हणून पळोवंक मेळटा आनी ताणें घेतिल्लो व्यक्तीमत्व आनी स्वातंत्र्याचो सोद शीत झुजाच्या काळांत उदेंत युरोपांतल्या मतभेदी साहित्याच्या व्यापक विशयां कडेन जुळटा.
नामनेचो पोलिश कवी, निबंदकार आनी अणकारपी स्तानिस्लाव बारान्झकच्या मतान, ‘रोझेविचाची कविता म्हळ्यार बऱ्या वाचनाची शाळा. तातूंतल्यान आमकां कविता कशी वाचप तें दाखयलां – तातूंत पयले नदरेन दिसना, कितेंतरी कशें सोदून काडचें हाचे धडे मेळटात.’ जाल्यार नमनेचो पोलिश सिनेमा दिग्दर्शक क्रीस्टॉफ कीश्लोवस्की बरयता, ‘रोझेविच हो अशा लोकां मदलो एक आशिल्लो, जाका जापसालदारकी म्हळ्यार कितें तें बरे भशेन खबर आशिल्लें. फकत ताच्या साहित्यकृतींनी न्हय तर ताणें निर्माण केल्ल्या संवसारात लेगीत.’
रोझेविच आपल्या साहित्य कृतींनी अभिनव आनी प्रयोगात्मक शैली वापरून मनशाची स्थिती, दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांतचे परिणाम आनी आर्विल्ले जिणेंतली किचकट हांचेकडेन संबंदीत आशिल्ल्या विशयांचेर खूबदां संशोधन करता. ताच्यो कविता आनी नाटकां अस्तित्ववादी आनी अस्तित्वाच्या विडंबनाकडेन संबंदीत आसात. ताची बरपावळ झुजापयलींच्या पोलिश कवितेपरस वेगळी आशिल्ली. तिचो उपरांत आयिल्ल्या कवींचेरच न्हय तर तेन्नाच्या प्रथितयश कवींचेरूय परिणाम जालो देखून पोलिश काव्यांत नवी गद्य पद्दत तयार करपाचें श्रेय ताका मेळ्ळें.
रोझेविचाच्यो सुर्वेच्यो चिंतनशील कविता मीटर, ताल वा रूपकां विरयत, म्हाझुजा उपरांत निरपेक्ष नैतीक आनी संस्कृतीक नेमांचो नाश जाल्ल्याचें पडबिम्ब दाखवचेखातीर कसलीच अलंकारिक मुद्रा नाशिल्ल्यो वा सौंदर्यशास्त्रीय नदरेन साद्यो हें स्पश्ट जाणवता. सत्यानाशा उपरांतच्या संवसारांत कशें जगप ह्या गरजेच्या प्रस्नाक जाप दिवपाचो ताणे यत्न केलो. ताच्या उपरांतच्या कवितांनी अंतर्गत संवाद दिसता, जातुंतलो काम्यू, सेंट ऑगस्टीन, दोस्तोयव्हस्की, फ्रांसवा सागान आनी फेडरिक फेलिनी ह्या तत्वगिन्यानी लेखकांचो प्रभाव झुजा उपरांतच्या विरोधाभासांचें चित्र रंगयता. तितलेंच क्रांतीकारी आनी प्रयोगात्मक ताचें नाटक, खास करून ताचें सेमिनल ‘द कार्ड इंडेक्स’ (Kartoteka). हें ताच्या उजवाडाक आयिल्ल्या 15 नाटकांतलें पयलें. तातूंत अस्मिताय आनी सर्वाधिकारवादाचे अमानवीय परिणाम हे विशय आसात. विसंगतांच्या रंगमाचयेचें रिण मानपी रोझेविचचें नाटक बेकेटच्या शून्यवादाकडेन एक संवाद. ताणें पोलिश रंगमाचयेर क्रांती घडोवन हाडली, वास्तवाचें अनुकरण करून न्हय तर ताच्याच उतरांनी, ‘माचयेर एक स्वताक आस्पावपी वास्तव’ तयार करून. ताच्या नाटकांनी पारंपारीक नाट्यरुपाक आव्हान दिवन मनशाचे मानसीकतायेचेर, परकीपणाचेर आनी अस्तित्वाच्या विसंगतीचेर लक्ष केंद्रीत केलें. ‘द कर्स’ वा शाप (Kltwa) हें नाटक समाजीक अन्याय आनी इतिहासाचो भार हांचे प्रस्न हाताळटा. ‘द व्हायट मॅरेज’ वा गोरें लग्न (Białe małestwo) ह्या नाटकांत लग्नाच्या संबंदांची गुंतागुंत आनी जोडप्यांमदल्या
संवादाच्या विघटनाची खोलायेन तपासणी
केल्या.
रोझेविचान कादंबरी आनी निबंदय बरयले. ‘आवय वता’ (Matka odchodzi) ही आत्मचरित्रात्मक कादंबरी लेखकाचो आवयकडेन आशिल्ल्या संबंदाचो आनी तिच्या मरणान ताच्या मनांत येवपी विचारांचें मार्मिक संशोधन. जाल्यार ‘कुडके’ (Okruszki) ही कादंबरी समकालीन जिणेंतल्या विसंगत स्वरुपाचें पडबिंब दाखवपी एक विखंडीत कथन.
ताणें व्हड साहित्यीक दायज फाटल्यान सोडलें जाचो पोलिश आनी येरोपीय साहित्याचेर म्हत्वाचो प्रभाव पडला. ताणें संक्षिप्त, विखंडीत भाशेचो वापर आनी पारंपारीक रूढिवादांक आव्हान दिवपाची ताची तांक हांकां लागून एक नवें ल्हार निर्माण जालें. अस्तित्ववाद, आनी लेखकांनी परकीपण आनी अर्थाचो सोद ह्या ताच्या विशयांचो मानसशास्त्रीय साहित्याचेर परिणाम जालो. रोझेविचाच्या नाटकांनी चड करून तिखट समाजीक आनी राजकी टीका आसा. समाजाचेर टिका करपाचें आनी चिंतन करपाचें साधन म्हणून साहित्याचो उपेग करून जायत्या समकालीन नाटककारांनी आनी लेखकांनी ताच्या पावलार पावल दवरलें. ताच्या साहित्याचो साबार भाशांनी अणकार जाल्ल्यान ताचे विचार आनी नवकल्पना संवसारीक प्रेक्षकांमेरेन पावल्यो. झुज, आघात आनी अस्मिताय सोदप ह्या ताच्या विशयांक सार्वत्रिक प्रासंगिकताय आसा. ताका ताच्या जिवितांत अनेक साहित्यीक पुरस्कार आनी भोवमान मेळ्ळे, तातूंत प्रतिश्ठीत गटे इनाम आनी ग्रिफिन कविता आजीवन मान्यताय पुरस्कार हांचो आस्पाव जाता.
आपले पुराय कारकिर्दींत जायत्यो नामनेच्यो कविता बरयल्यो. ‘सैनिकांचो एक खेळ’ (Gra w ołnierzy)ही झुजाच्या अमानवीय परिणामांवयली कविता सैनिकांच्या मोडून पडल्ल्या संवसाराचें प्रतिबिंबीत करपी एक उदास कथन.’शेबाच्या राणीचें प्रस्थान’ (Odlot królowej Saby) ही कविता अस्मिताय, काळ आनी याद ह्या विशयांचेर संशोधन करता. तीकात्मकता आनी प्रतिमा हांकां लागून ती चड लोकप्रिय जाल्या.’स्मारक’ (Pomnik) हे कवितेंत रोझेविच स्मारकांची कल्पना आनी तांचें म्हत्व हांचेर चिंतन करता. मनशाच्या दुख्खा मुखार अशा रचणुकांची स्थायित्व आनी प्रासंगिकता हाचेर तो प्रस्नचिन्न उबें करता. ‘दार’ (Drzwi) ही कविता अस्तित्वाची चिंतेची भावना आनी अज्ञात फुडाराच्या दारांत आशिल्ल्याची कल्पना उक्तायता
‘जितो उरिल्लो’ ही ताची वाचप्याक अस्वस्थ करपी मार्मिक आनी बळिश्ट कविता. झुजाचो व्यक्तीचेर जावपी परिणाम आनी तातूंतल्यान उरिल्ले मानसीक दाग हांचेर ही कविता एक चिंतन. तिका येवजण वा मीटर ना. कविता मरण आनी लुकसाण हांच्या प्रतिमांनी भरिल्ली आसा, तातूंत जिवीत उरिल्ल्या मनशान तो आतां मेळूंक शकना अशा इश्टांविशीं आनी सांगात्यांविशीं खोलायेन व्यक्त केल्लें दुख्ख. जितो उरिल्ल्या मनशाचो शोक हो पुराय कवितेंत परत परत येवपी मोटिफ. ही हांवें वाचिल्ली रोझेविचाची पयलीच कविता जिची वळख म्हजे एके पोलिश चित्रकार आनी लेखकांनी इश्टीणीन म्हाका 2005 त इटलींतल्या मिलान शारांत करून दिली. उपरांत ताच्यो मेळटा तितल्यो कविता हांवें वाचूंक सुरवात केली.
पूण सगळ्या कवितांमदीं ‘जितो उरिल्लो’ ही
कविता मनांत सगळ्यांत चड जिती उरल्या, आयजमेरेन…
जितो उरिल्लो
हांव चोवीस वर्सांचो
जाका व्हरताले
कत्तल करपाक
हांव जितो उरलों.
फुडलीं सगळीं
रितीं पर्यायवाची उतरां:
मनीस आनी जनावर
मोग आनी दुस्वास
इश्ट आनी दुस्मान
काळोख आनी उजवाड.
मनीस आनी जनावरांक
मारपाची पद्दत एकूच
हांवें पळयलां:
ट्रक भरून
कातरून उडयल्ले मनीस
जे वाचचे नात.
विचार म्हळ्यार फकत उतरां:
सद्गुण आनी गुन्यांव
सत्य आनी फट
सोबीतकाय आनी कुरूपताय
धैर्य आनी भिजूडपण.
सद्गुण आनी गुन्यांव
हांचें वजन समान
हांवें पळयला:
दोनूय आशिल्लो मनीस
गुन्यांवकार आनी सद्गुणी.
हांव सोदतां शिक्षकआनी गुरु
जो दितलो म्हाका परतून
नदर, कान आनी उलोवप
तो दितलो नवीं नांवां
वस्तू आनी विचारांक
तो करतलो वेगळो
काळखाक उजवाडाकडल्यान.
हांव चोवीस वर्सांचो
जाका व्हरताले
कत्तल करपाक
हांव जितो उरलों.

शैलेंद्र मेहता
98206 54233