गोंयच्या पर्यटन मळार लोककला आनी नाच हांकां सुवात

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

‘पर्यटन’ म्हणल्यार सोंपे भाशेंत प्रवास आनी ताचेकूय सोंपे भाशेंत भोंवप (भोंवडी). एके सुवाते वेल्यान दुसरे सुवातेर, नवें कितेंय पळोवप- निरखुवप, थंयच्या जेवणां-खाणांची रूच घेवप, थंयचें वेगळें अशें कितेंय विकतें घेवप आनी नवें बरेंSशें शिकप हाका पर्यटन/भोंवडी म्हणटात. गोंयच्या संदर्भांत पर्यटन म्हणल्यार मात दर्यावेळो पळोवप, खावप-‘पिवप’, ‘मजा करप’ (खेरीत रितीन मजा करपाचीं सपनां पळोवप!) सद्या तर कॅसिनोंत एण्ट्री मारप!! आतां थोडो वेळ इगर्जी, देवळां बी पळोवपाच्यो कार्यावळी आसतात, ना अशें न्हय! अभ्यास करपाक येवपी भोंवडेकारूय आसतात. 

ह्या असल्या पर्यटनाक गोंया भायले आनी देशा भायले पर्यटक जितले जापसालदार, ताचे परस आमचें सरकार चड जापसालदार आसा! गोंयच्या ओडलायण्या पर्यटना संबंदांतली आमची जायरात घडये चड ‘रंगिली’ आसुंये!! देखुनूच, खावपा-पिवपाचो, मौज-मजेचो संदर्भ येता, तेन्ना हटकून सिरीयलींनी, सिनेमांनी ‘गोंय’ येताच येता! 

हे फाटभुंयेर ‘गोंयच्या पर्यटन मळार लोककला आनी नाच हांकां सुवात’ हो विशय खेरीत नदरेन विचार करपाक लायता. मात हो विशय तसो एकदम नवो न्हय. इको-टुरीझम (पर्यावरण पर्यटन), स्पायस टुरिझम आदी संकल्पना गोंयांत प्रत्यक्षांत आयल्यातूय बी. मात गंभीरतायेन तांचें वेवस्थापन करूंक नाशिल्ल्यान त्यो म्हणपा सारक्यो जैतीवंत जावपाक पावल्यो नात. मात गोंयच्या पर्यटन मळार लोककला आनी लोकनाच हांकां फावो ती आनी फावो तशी सुवात मेळोवन दिली जाल्यार खात्रीन गोंयचें पर्यटन मळ गोंयच्या वसंत रुतू वरी नव्यान कोमरेंतलें, चंवरतलें आनी फाल्गुना वरी उल्लास-उमेदीचो गुलाल शिंवरतलें! मात ते खातीरचें ‘वेवस्थापन’ करतना गोंयच्या रुतुमानांक धरून आशिल्ल्या सण परबांक, जात्रा-फेस्तांक धरून आनी शिगम्याक-इंत्रुजाक (आतां कार्नव्हाल) धरून पर्यटनाचें वेळापत्रक आंखचें पडटलें. सांजांव, चवथ, नातालां, वेगळीं वेगळीं इदां हांचोय विचार करचो पडटलो. ‘वर्सभर पर्यटन’ हो मुलमंत्र आपणावचो पडटलो! मागीर लोककला आनी नाचांची वळेरी करची पडटली, क्रम थारावचो पडटलो. तातूंत लोकसंगीत, लोकनाट्यूय भरसुवचें पडटलें. 

लोककलांचोच विचार केलो जाल्यार मुळाव्या कला संबंदान उलयतना आमी सहजतायेन म्हणून वतात-चवसठ कला! चवदा विद्या! आतां विद्या विशय हो शिकपाचो, चिंतनाचो, अभ्यासाचो आनी मुख्य म्हणल्यार दिसपाच्या वा ताबडतोब फळ मेळपाच्या स्वरुपांतलो विशय न्हय. देखून, चवसठ कलांचो विचार करया. मात ह्या चवसठ कलांक लेगीत ‘लोककला’ म्हणप सारकें जावचें नाशिल्ल्यान गोंयांत आयजूय जिव्यो आशिल्ल्या लोककलांचो विचार करया. हो विचार करतना ‘लोकवेद’ मदलें लोकसंगीत, लोकनाच आनी लोकनाट्य जमेक धरुनूच ‘लोककला’ मदल्या कलांचो विचार आमकां करचो पडटलो. 

ह्या कलांचे वांटे घालून उलोवपाचें जाल्यार हस्तकला, शिल्पकला (फातरांचेर, वणटींचेर, लाकडांचेर कोरांतून करपाची कला), मुर्तीकला, चित्रकला अशा कलांचो विचार करचो पडटलो. तेच वांगडा घरांतल्या/ भौशीक सुवाळ्यांचे ‘सवे’ (बसका, आसनां) करपाची आनी ते सवे सजोवपाची कला, मकरां करपाची आनी तीं सजोवपाची कला, देवा-धर्मांच्या कार्या वेळार देखाव करपाची कला, विंगड विंगड तरांच्यो रांगोळ्यो घालपाची कला, फुलांच्यो/रोजांच्यो फातयो करपाची, वळेसर करपाची, हार करपाची कला, गांवगिर्‍या वाठारांतली माडाच्या चुडटां पासून मल्लां विणपाची कला, सजावटीच्या नव्या तंत्राक धरून मल्लांक आकार दिवपाची कला, चुडटांच्या व्हिरांच्यो सान्नी बांदपाची कला, माडाच्या चुडटांच्यो तशेंच शेंदरेच्या चुडटांच्यो मांदर्‍यो करपाची/विणपाची कला, गजनींतल्या लव्या पसून हातमागां वरवी शेंदर्‍यो/मांदर्‍यो विणपाची कला, पत्रावळी करपाची कला, दोणे करपाची कला, तणां काडयांची दालीं तशेंच चेपीं करपाचीं, विणकामाची कला, केरणीच्या कुसवायांच्यो दोरयो करपाची आनी त्या दोरयांची दावीं/दावणी करपाची कला, भात तशेंच तांदूळ कांय तेंप मेरेन राखून दवरपा खातीर मुडयो बांदपाची आनी त्या मुडयां खातीर फातयांचे वेंठ करपाची कला अश्यो कितल्योश्योच ‘लोककला’ गांवगिर्‍या वाठारांनी आशिल्ल्यो! आतां कांय थोड्योच लोककला पतीक म्हणटात तश्यो उरल्यात. मातयेच्या वणटींवेल्यो शेडी-मातयेन चित्रायिल्ल्यो विंगड विंगड कलाकृती तर इतिहास जमा जाल्यात! ना म्हणपाक दिवाळे सारक्या परबांनी उदक तापोवपाक मातयेचें नवें भाण (आतां बुडकुलो) हाडून तें शेडी मातयेन (कांय कडांनी चॉकान) चित्रावप, ताका काट्टांच्या वालींनी/ बारीक घोसाळ्यांच्या वालींनी सजोवप बी गांवांनी सुरू आसा. 

आतां ह्या अशा लोककलांचें दर्शन/प्रदर्शन गोंया भायल्या येतल्या भोंवडेकारांक पर्यटनाच्या मळार कशें घडोवप हाची ‘मांडणी’ करची पडटली. हांव मांडणी म्हणटां तेन्ना पर्यटन मळावेल्या जाणकार अधिकार्‍यांनी ‘लोककला’ मळावेल्या आनी ‘लोकनाच’ मळावेल्या अणभवी पंगड मुखेल्यांक/वेंचीक कलाकारांक तशेंच नव्या तंत्राची जाण आशिल्ल्या वेंचीक कुशळ, कल्पक तंत्रज्ञांक सांगाता घेवन केल्ली येवजण अशें म्हणूंक सोदतां. गांवगिरे भाशेन ती ‘माण्णी’. मात्त हे माण्णेंत गोंयांतल्या वट्ट कला आनी संस्कृती संचालनालयांचो, कला मंदिरांचो आनी केंद्रांचो आसपाव जाय. 

आतां ही असली माण्णी करपाक बसचे पयलीं आमचे कडेन  हिंदू, किरिस्तांव, मुसलमान धर्मांच्या सांगातानूच उण्या प्रमाणांत जायनात कित्याच – आमचे मदीं रावतल्या शीखधर्मी लोकां सयत आनीक कोण आसत तर तांच्या परबां सणांचे, जात्रांचे, उत्सवांचें वेळापत्रक तयार आसचें पडटलें. गोंयच्या वाठारांनी सद्या जिव्या आशिल्ल्या लोककलांची वळेरी, त्यो लोककला जाणांत आनी सादर करूंक शकतात अश्या कलाकारांची वळेरी, ह्यो लोककला आनी लोकनाचाचें मार्गदर्शकांची वळेरी, गोंयांत जातात त्या लोकोत्सवांची माहिती-देखीक पश्चीम विभाग सांस्कृतीक केंद्र उदयपुर, राजस्थान वरवीं कला अकादमी संकुलांत जाता तो कला आनी संस्कृती संचालनालयाचो राज्य पांवड्यावेलो ‘लोकोत्सव’, फाटल्या दोन दसकां सावन आदर्श युवा संघ, गांवडोंगरी, खोतिगांव ही संस्था आताचें सभापती रमेश तवडकार हांच्या मार्गदर्शना खाला आनी मुखेलपणा खाला आदर्शग्राम, आमोणें, पैंगीण, काणकोण हांगा घडोवन हाडटा तो ‘लोकोत्सव’, फाटल्या कितल्याश्याच वर्सां सावन पाडी, बारशें, बाळ्ळी, केपें वाठारांतले तरणाटे, सरकारी माध्यमीक विद्यालय, पाडी हांगा घडोवन हाडटात तो ‘एकता उत्सव’ तशेंच आदिवासी संघटना, केपें गोंय ही आदिवासी समाजाची संघटना दर वर्सा आंबेली, केपें वाठारांत घडोवन हाडटा तो ‘आदिवासी लोकोत्सव’ (आनिकूय कांय लोकोत्सव आसूं येतात), श्री सरस्वती कला मंडळ, केळबाय, कुर्टी, फोंडें आनी श्री इंद्रेश्वर यूथ क्लब, इंद्रावाडो, गांवडोंगरी, काणकोण फाटल्या कांय वर्सांनी घेतात ते ‘कला उत्सव’. 

खरें म्हणल्यार गोंय शासनान शिगमो आनी कार्नव्हाल महोत्सवांतल्यो सगल्यो सर्ती आतां बंद करपाक जाय आनी ह्या महोत्सवांनी वांटो घेतल्यांक प्रवास खर्चा भायर फावो तें ‘मानधन’ दिवपाक जाय. हे महोत्सव ‘कला उत्सव’ जावपाक जाय. सर्ती खातीरचे आनी दुस्वास निर्मणे खातीरचे उत्सव न्हय!  

आनी सगल्यांत म्हत्वाचें म्हणल्यार रस्त्यावेले हे महोत्सव गांवांतल्या मांडा-मांडाच्या साक्षीन गांवांत जावपाक जाय! लोकसंगिता सयत लोकनाच, लोकनाट्य, लोककलांचें सादरीकरण पळोवपाक भोंवडेकारांक ‘खुटी मारून मठी जोडिल्ले’ सुवातेर व्हरपाक जाय. थंय भोंवडेकारांक गोंयचे मूळ खेळ, मुळावे खेळ पळोवपाक मेळटले. गांवच्या पुश्टीक खाणां-जेवणांची वेवस्था थंय केल्यार भोंवडेकार खूश जातले आनी गांव अनेक अर्थांनी ‘गिरेस्त’ जातसे. आसा तयारी हो ‘नवो प्रयोग’ करून पळोवपाची?

(लेखक लोककलेचे जाणकार आसात.)
कमलाकर दत्ताराम म्हाळशी 
8411085764