आनंदवनांतले दीस

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

सांगपाचें म्हळ्यार सोरोप- विंचू हांची संगत जी ल्हानपणा पसून लागली ती उपरांतय तशीच उरली. सोरपांची भिरांत आजुन दिसता

म्हजो व्हडलो भाव विकास आनी हांव, आमी दोगुय फाटोफाटचे. दोगांत फकत चवदा म्हयन्यांचें अंतर. विकास 27 ऑक्टोबर 1947 चो , तर हांव 26 डिसेंबर 1948 चो. आमी वरोड्याक जल्मले. तेन्ना बाबान कुश्ठरोग्यां खातीर काम सुरू करूंक नाशिल्लें. म्हज्या जल्मा उपरांत कांय दिसांनी ताणीं रस्त्या कुशीक पडिल्लो कुश्ठरोगी पळयलो. त्या खिणाक ताचो भंय , किळस दिसून ते घरा आयले. पूण मागीर तांकां दिसलें, असलो रोग म्हज्या बायलेक, भुरग्यांक जाल्यार हांव असोच वागतलों ? ते परत गेले. त्या कुश्ठरोग्याक घेवन घरा आयले, ताचीं चवनां ताणीं धुलीं, तांचेर वखद लायलें. हें दुयेंस जाल्ल्या मनशांचें जिवीत तेन्ना भिरांकुळ आसतालें. ताका लागून तेन्नाच आपणें कुष्ठरोग जाल्ल्या मनशां खातीर काम करप, तांकां स्वावलंबी करप, हो निर्णय बाबान घेतलो. ….फुडलो इतिहास सगळ्यांकच खबर आसा.

बाबांचो जल्म सामकें गिरेस्त जिवन जगपी विलासी कुटुंबांत जाल्लो. कासाक वचप, रेसीच्यो मोटारी चलोवप, कुस्ती खेळप हे गिरेस्तकायेचे शौक तांकां पयलीं आशिल्ले. ताणीं एक चित्तोय पोशिल्लो. पूण चैनी, विलासी आयुश्य जगपी बाबा, 1942 वर्सा गांधीजींचे विचार आयकुन बदलले……सामके पुराय बदलले.

उपरांत ताणीं मध्य प्रदेशांत आदोगाशी सुरू केली; पूण तांतूत रमलेनात. जाचे कडेन पयशे आसात ताकाच न्याय मेळता, गरिबाक मेळना, हें तांच्या लक्षांत आयलें आनी तेंय काम ताणीं सोडलें. त्या उपरांत गरिब आनी अस्पृश्य लोकां वांगडा ते रावले. त्या काळांत ताणीं सगळीं कामां केलीं. सकाळची घाण लेगीत माथ्यार दवरुन व्हेली. हें काम करपी भंगी लोकां वांगडा ते तांच्या घरांत रावले. म्हजी आई– साधनाताई एका कर्मठ घराण्यांतली; पूण बाबां कडेन लग्न जातकच आपलें संवळेंपण- अनवाळेंपण तिका विसरचें पडलें. सगळ्या जाती- धर्मांच्या लोकां बरोबर एकठांय रावप, एकठांय रांदून जेवप, हें सुरवातीक तिका भोव कुस्तार जालें; पूण एकदां मानून घेतकच तिणें सगळें आनंदान केलें. हांगच्या भुरग्यांक निवळ करप, चलयांच्या केसांच्यो फांतयो घालप, हीं कामांय ती करताली.

त्या दिसांनी बाबांक लग्नांचीं जीं आमंत्रणां येतालीं तांतूत ‘सोयरे, इश्टां सयत येवचें ‘ अशें बरयिल्लें आसतालें. अस्पृश्य मानिल्ले लोकच बाबांचे इश्ट आनी सोयरे. देखून आमंत्रणा प्रमाणे एका लग्नाक ते ह्या सगळ्यांक घेवन गेले. येजमनान ‘ हे कोण ‘ अशें विचारतकच ‘ तुमच्या आमंत्रणा प्रमाणें हांव म्हज्या इश्टांक घेवन आयलां ,’ अशी जाप ताणीं दिली. तेन्ना त्या सुवाळ्यांत कितलो गोंदळ जालो आसतलो हाची आमी फकत कल्पनाच करूंक शकतात. आनीक हाचो परिणाम असो जालो की बाबांक लग्न सुवाळ्यांचीं आमंत्रणां येवपाचीं बंद जालीं.

ह्यो सगळ्यो घटना म्हज्या जल्मा पयलींच्यो. म्हज्या जल्मा उपरांत कांय दिसांनी तांकां कुश्ठरोगी दिसपाची घटना घडली आनी तांच्या आयुश्याची दिशाच बदलून गेली. कुश्ठरोग्यां खातीर काम करपाचें ताणीं थारायलें. हे रोगी तेन्ना समाजांत भायरायल्ले आसताले. ह्या दुयेंसान जातालीं तीं चवनां आनी विद्रूपतायेक लागून समाज तांकां लागीं घेनाशिल्लो. हो वशाचो, धामीचो रोग असो गैरसमज लोकां मदीं आशिल्लो. अशा वेळार तांच्या वांगडा रावन काम करपाचो निर्णय , हो खरेंच क्रांतिकारी आशिल्लो.

कुश्ठरोग्यां खातीर काम करप म्हळ्यार फकत तांची सेवा करप, तांचेर उपचार करप, इतलेंच बाबांक अपेक्षित नासलें. हें दुयेंस जाल्ल्या कुश्ठरोग्यांचो आत्मविस्वास तांच्या कुटुंबांतल्या वागणुकेन शेणिल्लो, तो तांकां परत मेळोवन दिवपाचो आसलो. आमीय सगळ्यां सारखें काम करूंक शकतात, पयशे जोडूंक शकतात , सामान्य जिवीत जगूंक शकतात, हें तांकां पटोवन दिवपाची गरज आसली. हें खूबच कठीण काम आसलें. पूण बाबा सामके जिद्दी. अशीं आव्हानां तांकां आवडटालीं. ताणीं कुश्ठरोग्यांक सहानुभूती दाखयलीना. पूण माया आनी विस्वास मात दिलो. ताकाच लागून आनंदवन उबें रांवक शकलें.

काम करपाचैं नक्की जातकच बाबान ‘ म्हारोगी सेवा समिती ‘ची 1949 वर्सा, कायदेशीर बरोवन थापणूक केली. त्या मदीं कुश्ठरोग्यांचेर उपचार करपा खातीर पॅरामेडिकल शिक्षण घेवपाक बाबा कलकत्याक गेले. थंयच्यान येतकच ताणीं 1951 क स कुश्ठरोग्यां बरोबर प्रत्यक्ष कामाक सुरवात केली. कुश्ठरोग्यांच्या पुनर्वसणुके खातीर वेगळी सुवात जाय म्हण बाबान बरीच खटपट केली. तेन्नाचे अन्नमंत्री आर. के. पाटील हे बाबांचे लागींचे इश्ट. तांच्या प्रयत्नान आनंदवनाची आयची सुवात वरोडा गांवा लागी मेळ्ळी.

‘आनंदवन’ हें नांवय खरें म्हळ्यार मागीर आयलें. संस्थेची थापणूक पयलीं ‘म्हारोगी सेवा समिती’ ह्या नांवान जाल्ली. पूण पयलींच कुश्ठरोगी समाजांत भायरायिल्ले. तांतूत ह्या नांवाक लागून हांगां रावपी प्रत्येकाचेर सामको शिक्को बशिल्लो. त्या खातीर आश्रमाक दुसरें कितेंय नांव दिवया, असो विचार करतां करतां बाबांतलो कवी जागो जालो आनी तांकां ‘आनंदवन’ हें नांव सुचलें. ना तरी हांगच्या प्रत्येकाच्या आयुश्यांत आनंद येवचो, ह्याच इत्सेन हें सगळें काम चालू जाल्लें. त्या खातीर तें नांव समर्पकय आशिल्लें. हेंच नांव उपरांत चालंत उरलें.

आज जंय ‘आनंदवन’ उबें आसा थंय पयलीं मळ, रान आशिल्लें. पडींग, फातर -खुट्यांनी भरिल्लो तो जागो निवळ करुन रावपाक योग्य करप, ही एक भोव कठीण परिक्षाच आशिल्ली. बाबा सद्दां फांतोडेर तीनांक उठटाले. मागीर कामां सुरू जातालीं. त्या दिसांनी ताई आनी बाबान अती कश्ट केले. आंगणांत शेण काडप, आयदनां घासप, लाकडां फोडप आनी रस्तो करपा मेरेन सगळीं सगळीं कामां बाबान केलीं. ताई रानप, उदक भरप, आयदनां घासप अशीं कामां करताली. प्रकल्पांतल्या लोकांचोय ह्या दोगांक आदार आसतालो. बाबान कितेंय सांगलें की तें काम, ते पुराय जीव लावन करताले. कायदे -नेमांनी जरी ती एक संस्था आशिल्ली तरी खरेंपणी तें एक व्हड कुटुंबच आशिल्लें.

बाबान कुश्ठरोग्यां मदीं रावन काम सुरू केलां म्हण कळतकच तांचे हेर लोकां कडेन आशिल्ले संबंध तुटले. कांय अपवाद सोडून, सगळ्यांनी आमकां बहिष्कृत केलें .ताका लागून म्हजें आनी विकासाचैं भुरगेंपण सामकें एकमुळें गेलें. आमी दोगुच तोणो बारांनी, गड्ड्यांनी खेळताले. वडा पाळां धरुन झेल घेताले. पयशांची चणचण आशिल्ल्यान सगळीं कामां घरांतच आसतालीं. मात्शे व्हड जातकच रातचीं आयदनां घासपाचें काम आमचे कडेन आयलें. आमी तें मजेंत करताले. कारण आयदनांचो गोबोर एकमेकांच्या तोंडाक लावप, हो आमचो आवडटो खेळ आशिल्लो.

बाबांक जो जागो सरकारा कडल्यान मेळिल्लो ताचे भोंवतणी सगळें जंगलच आशिल्लें. ताका लागून जनावरां हीं आमच्या भुरगेपणाचोच एक भाग जाल्लो. त्या रानवटी जिवांची सदांच भिरांत आसताली. जिवाणीं आनी विंचू दिसप ही तर नित्याचीच गजाल जाल्ली. केन्ना केन्नाय तर कपड्यांत लेगीत विंचू आसताले. जिवाणीं तर इतलीं दिसतालीं की दिसनाफुडें मारप जातालें. जिवाणें अशें मारपाक जायना, हो विचार कोणाच्याच तकलेंत येनासलो. विखारी सोरपान घास मारल्यार तेन्ना वखद नासलें, हें एक कारण आसत. कांय दिसां नंतर कुश्ठरोगी पेशंटानी जिवाणीं धरून पोसपाक सुरवात केली. मागीर विखारी सोरपय मेळपाक लागले, तेन्ना जिवाणीं पोसपाचो उद्येग सोडचो पडलो.

इंगळी हो (पाचव्या रंगाचो मोठो विंचू) आतां चडसो कोणाक खबर आसपा ना. हो भयंकर विखारी आसता. तो चाबल्यार मनशाचे भयंकर हाल जातात. हांव अडेच वर्सांचो आसतना अशो दोन इंगळ्यो दोनुय हातांत धरून ताईक– म्हळ्यार आईक दाखोवपाक बऱ्याच पयसुल्ल्यान घेवन आयिल्लों, अशी याद ती सांगता. म्हाका तसो पळोवन ती सामकी थरथरिल्ली. हांव ल्हान आशिल्ल्यान म्हाका मात कांयच दिसूंक नासलें. सांगपाचें म्हळ्यार सोरोप- विंचू हांची संगत जी ल्हानपणा पसून लागली ती उपरांतय तशीच उरली. सोरपांची भिरांत आजुन दिसता, पूण तांचो जो सहवास ल्हानपणांत आनी उपरांतय मेळ्ळो, ताका लागून ती भिरांत बरीच कमी जाली. 

(मुखार चलता)

प्रकाशवाटो (मूळ लेखक  : डॉ. प्रकाश  आमटे)

देविदास गजानन नायक 

98505 35051