लोकवेदाचो म्हत्वाचो वांटो – लोककाणी

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

लोककाणी ही खंयचेच एके व्यक्तीची, खंयच्याच एका समाजाची वा खंयच्याय एका वाठाराची नासता. हांवें लोकवेदाच्या पुस्तकाच्या चर्चे खातीर डॉ. जयंती नायक हांणी संकलन आनी संपादीत केल्लें ‘कोंकणी लोककाणयो’ हें पुस्तक घेतलां. डॉ. नायक ही गोंयची नामनेची लोकवेद संशोधिका आनी लेखिका. तिणें कथा, कविता, नाटक लोकवेद, निबंद, व्यक्तिचित्रण सारक्या साहित्य प्रकाराचीं सुमार 40 पुस्तकां रचल्यांत. 

तिणें कोंकणी लोकवेदाच्या मळार मोलादीक वावर केला. रथा तुज्यो घुड्यो, कणेर खुंटी नारी, तळय उखल्ली खेळ्यांनी, मानांतलीं गीतां, आमोणें-एक लोकजीण, पेडणेचो दसरो, नागशेराचो सूर, लोकबिंब, कोंकणी लोककाणयो, कर्लेची बनवड, ही तांची गावरान, राजरत्ना, लोकवेदाचेर रचिल्लीं पुस्तकां आसात.

‘कोंकणी लोककाणयो ह्या पुस्तकांत एकूण बावन लोककाणयांचो आस्पाव केल्लो आसा. हातूंत कर्नाटकांतल्यो 13, गोंयांतल्यो 22  आनी केरळांतल्यो 17 अशी विभागणी केल्ली आसा. 

लोककाणयो हो लोकवेदाची एक म्हत्वाची अविभाज्य भाग. लोककाणयो म्हणल्यार लोकांनी तयार केल्ल्यो काणयो आपल्या भोंवतणी जें कितें घडटा तें अती रंजकतायेन सांगप. ‘लोककाणी वा काणी’ हें उतर आयकतकच आमच्या दोळ्यां मुखार येतात ती ल्हान भुरगीं. कारण आमी समज करून घेतिल्लो आसा की ‘काणयो’ म्हणल्यार ल्हान भुरग्यांक न्हिदपाक लागून सांगतात त्यो वा आयपाक भोव बर्‍यो दिसतात जातूंत झाडां-पेडां, सुकणीं-सावदां उलोवपाक लागतात.

पूण आजयेचे मांडयेर बसून ह्योच काणयो आयकत – आयकत आमी ल्हानाची व्हड जाली आनी त्यो काणयो फक्त मनोरंजनाचें साधन नासून जिणें विशीं मोख दिवपी आसताल्यो.  लोककाणी म्हणल्यार फक्त काणी नासून ती अमूक अश्या समाजाची संस्कृती, लोकजीण, चाली-रिती, न्हेसण, वेवसाय हाचें दर्शन घडयता. अशें म्हणटात मनशाक वाणी गवसली तेन्ना तो पयली गितांतल्यान वा काव्यांतल्यान आपले उमाळे, दुख्ख-सूख, उत्फर्के मांडपाक लागलो. उपरांत गिताचें रुपांतर पद्यकाणयेंत जालें. गंवच्या मांडार वा अमूक तिथीर लोक गावन काणयो सांगपाक लागलें.  उपरांत काळा प्रमाण गावप उणें जालें आनी लोककाणयाचें रुपांतर ‘गद्यकाणयेंत’ जालें. 

ह्या पुस्तकांत आसपाविल्ल्यो चडश्यो लोककाणयो ‘गद्यकाण्यो’ आसात. पूण कांय लोककाणयो अर्द गद्य आनी अर्द  पद्य अश्या रुपांत आसात. 

देखीक- “शेणबावलें आनी मेणबावलें” हे लोककाणयेंत कांय काव्यात्मक लोककाणयेंत वळी आयिल्लो आसात.

“समुद्रान म्हाका मासळी दिली, ती मासळी वंयेन धरली

वंयेन म्हाका खूंट दिलो,तो खूंट म्हातारेक दिलो

म्हातारेन म्हाका पोळो दिलो, तो पोळो बोकडकाराक दिलो

बोकडकारान म्हाका बोकड दिलो, तो बोकड चणेकारान चिरडिलो

चणेकारान म्हाका चणे दिलें

 ठण्णऽ ठण्णऽ ठण्णऽ!”

लोकवेद म्हणटात तेन्ना देव-देवसपण येताच. आधुनीक कथांनी देव ही संकल्पना खूब उण्या प्रमाणांत येता. पूण लोककाणयांनी देव आनी मनीस हांचें मदलें नातें, देव-देवी धर्तरेर येवन रावतात, देवलोक, पाताळलोक, देवरंभा असो संदर्भ येता. असोच संदर्भ ह्या पुस्कांतल्या इश्णुकन्या, नशीब व्हड काय कश्ट व्हड, सात यमदूत आनी गाय, नवरंगी फूल ह्या लोककाणयांनी आयलां. असल्या पुराणीक संदर्भाचे लोककाणयेंतल्यान देवाचें अस्तित्व लोकां मेरेन पावोवपाचें काम जाल्लें आसा अजुनूय जाता.

ह्यो लोककाणयो त्या-त्या काळाच्या समाजजिणेचें दर्शन घडयतात. ह्या काणयांनी आयिल्लो समाज शेती प्रधान आसा तशेंच पेज, शिरवळ्यो, पोळे, वडे अशी कोंकणी मूळ आशिल्लीं खाणां-जेवणां ह्या लोककाणयांनी आयिल्ली आसात. तेच वांगडा तेन्नाचो समाज आनी आतांचो समाज हातूंत कितलो फरक आसा हेंय दाखता. आतां सारके पयलीं पयशांक म्हत्व नासलें. राजा म्हाराज सुद्धा गोरवां – वासरां चड आशिल्ल्या मनशांक गिरेस्त म्हण लेखताले आनी तांकां आपली राजकन्या दिताले हें ‘तोरंगी पाडूक’ हे काणयेंत दिसता. 

ह्या लोककाण्यांनी उलोवपी जनावरां, गावपी झाड, भांगराचें उदक हें जरी काल्पनीक दिसलें तरी मनशाचें सैमा कडेन आशिल्लें लागींचें नातें दिसता. आमी जनावरांक देवाची उपमा दिल्ली आसा आनी ती दिवपा फाटलीं कारणां आमकां ह्या लोककाणयांनी पळोवपाक मेळटात. “कपली गायो” हे काणयेंत एक कुंबाराच्या चलयेचो सांबाळ गायो करतात, ताका आपलें दूद पियेवन ल्हानाचें व्हड करतात. ताचो आवय भशेन सांबाळ करतात. ही लोककाणी वाचतकच ‘गायेक’ आमी ‘गो माता’ कित्यात म्हणटात हें लक्षांत येता.

भाव- भयण, बापूय- धूव सारक्या नात्याचें पावित्र्य सांगपी कांय लोककाणयो ह्या संग्रहांत मेळटात. “भांगरा केंसाची राजकन्या” हे काणयेंत भावाक भयणीचें आकर्शण जाता आनी तो तिचे कडेन लग्न करपाक सोदता. पूण भयणीक तें लग्न मान्य नासता म्हण ती सूर्य देवाचें ध्यान करता, सूर्य देव तिका लग्नाच्या माटवांतल्यान व्हरता आनी तिचो भाव पुराय तरेन नश्ट जाता. जाल्यार “इश्णुकन्या” हे काणयेंत बापायक धुवेची जुवानपणान रसरसशिल्ली कूड मोह घालता पूण बापायकच धर्म-अधर्माचें भान आशिल्ल्यान तो धुवेक आपल्या पसून पयस व्हरपाक सांगता. हे लोककाणयेंतल्यान अनैतीक थारिल्ले हे संबंद घडूंक पावनात ही जाणीव जाता.

तशेंच  “माम-भाचो”  हे काणयेत माम-भाचो ह्या नात्या मदीं पुरातन काळा सावन चलत आयिल्लें दुस्मानपण पळोवंक मेळटा. पुराणांतले कृष्ण-कंस घोळणुकेंत आशिल्लें चित्र हें कोंकणी लोककाणयेंत दिसता. तशेच ‘संसाळी’ हे काणयेंत नणंद-भावजे मदलो  संघर्श दिसता. कोंकणी समाजांत कळत- नकळत आयजय हें चित्र दिसता. 

समाजान लोकां खातीर घातिल्लें कांय नेम आसात. ते नेम ह्या काणयांनी आयल्यात आनी त्या नेमा आड गेल्यार शिक्षा मेळटा हेय ह्या काणयांनी पळोवंक मेळटा. “सात माळ्याची राजकन्या” हे काणयेंत एक म्हार राजकन्ने कडेन लग्न जावपाक सोदता म्हण राजा ताचो जीव घेता. समाजाची धर्म-जात हाच्या संदर्भात कांय मतां आसात आनी तीं मतां लोकांचे तकलेंत रुजू करपाचो यत्न लोककाणयेंतल्यान केला.

भाशीक नदरेन ह्यो काणयो खूब म्हत्वाच्यो आसात. ह्यो काणयो गोंय, कर्नाटक आनी केरळ ह्या तीन कोंकणी वाठारांतल्यो आसात. डॉ. जयंती नायक हिणें ह्यो काणयो प्रमाण कोंकणींत बरयनासतना, ह्या काणयांची भाशीक गिरेस्तकाय सांबाळपाचे नदरेन त्यो जे बोलयेंत आयकल्यात तेच बोलयेंत बरोवन काडल्यात. काणी जशी कथन केल्या तशी बरयल्या. काणयो वाचतना लेगीत ती आमकां कोण तरी आयकयता असोच भास जाता.

तशेंच ह्या काणयांनी म्हणी आनी वाक्प्रचाराचें भांडार पळोवपाक मेळटा. ह्या पुस्तकांत आसपाविल्ल्या कर्नाटक आनी केरळ वाठारांतल्या लोककाणयेंतलीं कांय उतरां समजपाक कठीण आसात ही गजाल  मतीत दवरून लेखिकेक त्या उतराचें समानार्थी उतर सकयल टीप म्हण दिल्लें आसा. ह्या पुस्तकांतल्यो कितल्योशोच काणयो आमी भुरगेपणांत आयकल्यात पूण तांचो सारको अर्थ आमकां तेन्ना कळूंक ना. पूण ह्यो काणयो परत एकदा वाचतना एक वेगळेंच अर्थपूर्ण चित्र दोळ्यां मुखार उबें रावता आनी हें अर्थपूर्ण चित्र सगळ्यांनी पळोवचें अशें म्हाका दिसता.

चित्ररेखा प्रदीप सावंत 

9765317684