मरणयात्रेचें दुख्खगीत

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

डब्ल्यू. एच. उर्फ वायस्टन ह्यू ऑडेन (1907-1973) हो विसाव्या शेंकड्यांतल्या म्हत्वाच्या साहित्यीक योगदाना खातीर नामना मेळिल्लो एक प्रखर इंग्लिश कवी. ऑडेनचो वावर वेग-वेगळ्या शैलींनी आनी विशयांचेर आदारिल्लो देखून ताका चड करून ताच्या काळांतलो एक मुखेल कवी मानतात. भुरगेपणांत तो आपल्या कुटुंबा सयत बर्मिंघमाक गेलो आनी उपरांत ताचें शिक्षण ऑक्सफर्डांतल्या क्रायस्टचर्च हांगा जालें. तरणाटो आसतना ताचेर थॉमस हार्डी आनी रॉबर्ट फ्रॉस्ट हांच्या कवितांचो तशेंच विल्यम ब्लेक, एमिली डिकिन्सन, जेरार्ड मॅनली हॉपकिन्स आनी पोरन्या इंग्लीश काव्याचो प्रभाव पडलो. ऑक्सफर्डांत ताची काव्यप्रतिभा रोखडीच दिसून आयली आनी ताणें स्टीफन स्पेंडर आनी क्रिस्टोफर इशरवूड ह्या दोन वांगडी लेखकां कडेन जल्मभराची इश्टागत केली. 1930 वर्सा उजवाडाक आयिल्ल्या ताच्या ‘पोएम्स’ ह्या कविता संग्रहाक लागून ताका नवे पिळगेचो मुखेल आवाज म्हूण नामना मेळ्ळी. सुरवेक तो डिकिन्सन, डब्ल्यू.बी.येट्स, हॅन्री जेम्स ह्या हेर कवींच्या बरोवपाचे पद्दतीची नक्कल करतालो, पूण फुडें ताच्या काव्यांतलो रुपकात्मक रितीन केल्लो प्रवास ताच्या कवितांक गिरेस्त साहित्य परंपरा प्रदान करता.
जर्मनी, आयसलँड आनी चीन हांगा तो भोंवलो. स्पेनाच्या यादवी झुजांत ताणें काम केलें आनी 1939 त तो अमेरिकेंत गेलो. थंय चेस्टर कॅलमन ताची इश्टीण जाली आनी तो अमेरिकन नागरीक जालो. नाटककार, ‘लिब्रेटीस्ट’ म्हळ्यार ऑपेरा संगितिकेच्या पुस्तकांचो लेखक, संपादक आनी निबंदकार आशिल्ल्या ऑडेनान कविते वांगडाच जायते निबंद आनी समिक्षात्मक ग्रंथ बरयले. ताच्या निबंदांनी चड करून साहित्य सिध्दांत, राजकारण, संस्कृतीक प्रस्न हांचो अभ्यास केल्लो.
ऑडेनच्या काव्यांत पारंपारीक रुपां सावन आधुनिकतावादी प्रयोगा मेरेनची शैली सांपडटा. मोग, राजकारण, नैतीकता, धर्म, आर्विल्ल्या संवसारांतलो घुस्पागोंदळ आनी तातूंत अर्थ आनी संबंद सोदपा खातीर व्यक्तीचो संघर्श ताचे कवितेंत खूबदां दिसता. फॅसिझमचो उदय जातना राजकी अस्थिरतायेच्या काळांत व्यक्तीच्यो नैतीक जापसालदारक्यो हाचेर ताच्या अनेक कवितांनी चिंतन दिसता.
लेखक क्रिस्टोफर इशरवूडच्या जोड पालवान ताणें ‘द डॉग बिनीथ द स्किन’ (1935), ‘द अॅसेंट ऑफ एफ 6’ (1936), आनी ‘ऑन द फ्रंटियर’ (1938) ह्या तीन नाटकांची निर्मणी केली. तातूंत कविता, नाटक, समाजीक टिका हांचो मेळ घालून आपल्या काळांतल्या वेग-वेगळ्या राजकी आनी तत्वगिन्यानी प्रस्नांचेर भर दिल्लो.
‘पोएम्स’ हातूंत ताची प्रतिभा आनी वेग-वेगळ्या काव्यरुपांचो प्रयोग दिसता. ‘द ऑरेटर्स’ (1932) ह्या संग्रहांतल्यान ऑडेनाची आपल्या काळांतल्या राजकीय आनी समाजीक प्रस्नां विशींची आवड दिसून येता. तातूंत सत्ता, फुडारपण आनी मनशाचे कृतीचे परिणाम हे विशय सोदून काडपी लांब कथात्मक कविता आसात. ‘लूक स्ट्रेन्जर!’ हो ‘फ्युनरल ब्लूज’ वा जिका ‘थांबय सगळ्यो घड्याळी’ अशेंय नांव आसा हे कविते सयत कांय नामनेच्यो कविता आस्पावपी एक संग्रह. ह्या संग्रहांतल्या कवितांनी विंगड विंगड विशय आस्पावतात आनी त्यो ऑडेनाची कवी म्हूण भौमुखी प्रतिभा दाखयतात. ’अनदर टायम’ (1940) ह्या संग्रहांत ऑडेनाच्या वेग-वेगळ्या देशांतल्या भोंवड्यांच्या अणभवांचें पडबिंब, तशेंच मोग, राजकारण आनी झुज हांचे विशीं ताणें केल्ले चिंतन आसा. ‘द डबल मॅन’ (1941) संग्रहांत मनशाचे मानसीकतायेची गुंतागुंत आनी मनशाच्या स्वभावाच्या द्वैतांचो अभ्यास करपी कविता आसात. ‘द एज ऑफ एन्झायटी: अ बॅरोक एकलोग’ (1947) हे पुलित्झर पुरस्कार फाव जाल्ले दीर्घकवितेंत तो झुजाच्या काळांत एका बारांतल्या चार पात्रांची चिंता आनी अस्तित्वाचो हुस्को हांचे वरवीं खोल चिंतन आनी राजकी-समाजीक वातावरण हांकां एकठांय हाडटा. ‘नोन्स’ (1951) ह्या कविता संग्रहांत ऑडेन मोग, लुकसाण आनी मनशाची स्थिती ह्या विशयांचेर आपलें संशोधन चालू दवरता. ‘होमेज टू क्लियो’ (1960) हातूंत तो इतिहास आनी पुराणकथांचो खोलायेन विचार करतना वेग-वेगळ्या इतिहासीक व्यक्तींचो आनी घडणुकांचो अभ्यास करता. ‘अबावट हावज’ (1965) हो घरगुती जिणेचे विशय आनी घराची कल्पना हांचेर चिंतन करपी संग्रह.
एलिजी, ओड्स, बॅलॅड, दीर्घ कविता सारके वेगवेगळे प्रकार ताणें केळयले. भास आनी तंत्राचो प्रयोग करपाक तो भियेनाशिल्लो. ताच्या योगदानाक जायत्या प्रतिश्ठीत पुरस्कारांनी मान्यताय मेळ्ळी, तातूंत ’द एज ऑफ एन्झायटी’ ह्या सिनेमा खातीर ‘पुलित्झर प्रायझ फॉर पोएट्री’चो आस्पाव जाता.
‘द शिल्ड ऑफ अॅकिलीस’ हे कवितेंत ऑडेन होमराच्या ‘इलियड’ ह्या ग्रंथांत ग्रीक देव हेफेस्टस हाणें अॅकिलीसा खातीर तयार केल्ले प्रतिकात्मक ढालीचेर चिंतन करता. भूतकाळांतल्या होगडायल्ल्या मुल्यांचें प्रतिनिधित्व करपी ढालीची आदर्श प्रतिमा आनी समकालीन संवसारांतलें खर वास्तव हांचे मदलो विरोधाभास दाखवन करून ही कविता आर्विल्ल्या समाजाचेर टिका करता. झुजाची भिरांकूळताय, राजकीय जुलूम आनी व्यक्तींचें अमानवीयपण सांगपा खातीर ऑडेन खर आनी जिवी भास वापरता. ‘इन मेमरी ऑफ डब्ल्यू.बी. येट्स’ ही विलाप कविता आयरीश कवी डब्ल्यू. बी. येट्सचे जिणेची अस्थायताय आनी मरणाच्या मुखार कलेचें म्हत्व हांचेर चिंतन करता. फ्रेंच शिर्शक आशिल्ली ‘म्युजी दे बोजआ’ (म्युझियम ऑफ फायन आर्टस् ) ही कविता पीटर ब्रुगेल द एल्डरच्या चित्रांतल्यान प्रेरणा घेवन ताणें बरयिल्ली. ऑडेन सादारण लोकांच्या संवसारीक वेव्हारांक कलाकृतींत दाखयल्ल्या दुख्खाच्या घडणुकां कडेन जोडटा, जिणेचे व्याप्तींत दुख्ख आनी शोकांतिका चड करून मनशाच्या लक्षांत येनात वा तांचे वटेन दुर्लक्ष जाता अशी कल्पना तो सुचयता. ‘अॅज आय वॉक आउट वन इवनिंग’ ही लयबद्ध कविता काळ आनी मोगाच्या विशयाचेर संशोधन करता आनी मोगी आनी घड्याळ हांचे मदीं संवाद सादता. काळाच्या मार्गाचेर मनशाच्या खिणयाळ्या स्वरुपा विशीं प्रभावी संवाद तयार करपा खातीर घड्याळीच्या मुर्तीकरणाचो तो उपेग करता. ह्या कवितांनी ताची भास आनी प्रभावी प्रतिमा हांकां लागून त्यो फुडल्या पिळग्यां मदीं लेगीत प्रतिध्वनीत जायत आसात.
‘फ्युनरल ब्लूज’ ही डब्ल्यू. एच. ऑडेनाची एक बळिश्ट, भावनीक विलापाची कविता. ताच्या ‘बारा गितां’ ह्या कविता चक्राचो एक भाग म्हूण 1936 वर्सा ती उजवाडाक आयली. सगळ्यो घड्याळी थांबवन टेलिफोन आनी पियानो ओगी करपाच्या आज्ञाकारी निर्देशान कवितेची सुरवात जाता. कवीक संवसार थांबपाची गरज दिसता, कारण ताचो संवसार रितो जाला. सोंसूंक नज जावपी दुख्ख उक्तावपा खातीर ऑडेन अतिशयोक्तिचो उपेग करता. विमानांनी मळबांत शोकाचो संदेश बरोवचो आनी दुख्खाची कुरू म्हणून पुलिसांनी काळे हातमोजे घालचे अशें तो मागता. हे अतितायेचे विनंतींतल्यान उलोवप्याच्या पुराय संवसारान तांचे वांगडा दुख्खी जावपाची तो इत्सा उक्तायता. कविता फुडें ताच्या आनी मेल्ल्या मनशा मदलो खोलायेन आनी अंतरंग संबंद दाखयता. ‘तो आशिल्ल्लो म्हजी उत्तर, म्हजी दक्षिण, म्हजी उदेंत आनी अस्तंत’ ही ओळ संबंदांच्या व्यापक स्वरुपाची देख दिता. ‘आतां नाकात नखेत्रां… कर चंद्राक पॅक आनी उडय सुर्याक मोडून’ ह्यो प्रतिमा ब्रह्मांडान लेगीत व्यक्तीचें लुकसाण मान्य करचें आनी शोक करचो अशें मागता.
निमाणो छंद आनी निमाणी ओळ कवितेचो निराशावाद सगळ्यांत प्रभावीपणान दाखयता. लागींच्या मनशाच्या मरणान उध्वस्त, उद्देशविरयत जाल्ल्या कवीक संवसारांत कांयच बरें मेळचे ना अशें दिसता.
मरणयात्रेचें दुख्खगीत
थांबय सगळ्यो घड्याळी, उडय कातरून टेलिफोन,
आडाय रोसाळ हाड चाबडायत भोंकपी सुण्याक,
ओगी कर पियानोंक सगळ्या आनी धांपून दवर धोल
भायर हाड काशांव, येवंदी सगळ्या शोक करप्यांक.

भोवुंदी विमानांक माथ्यार परवत पिरंगत
मळबांत ‘तो मेलो’ हो संदेश भिरकायत.
बांद भौशीक पारव्यांच्या धव्या गळ्यांत ‘बो’ तलम कपड्याचे,
घालुंदी येरादारी पुलिसांक हातमोजे काळे कापसाचे.

तो आशिल्लो म्हजी उत्तर, म्हजी दक्षिण, म्हजी उदेंत आनी अस्तंत,
म्हज्या कामाचें सप्तक आनी म्हजो आयताराचो विसव,
म्हजी दनपार, म्हजी मध्यान रात, म्हजें उलोवप, म्हजें गीत;
मोग सदांच तिगून उरतलो अशें म्हाका दिशिल्लें: चुकलों हांव.

नाकात आतां नखेत्रां; उडय दरेकल्याक भायर काडून,
कर चंद्राक पॅक आनी उडय सुर्याक मोडून,
दर्या उडय ओतून आनी रानां उडय झाडून;
कारण आतां कांयच केन्नाच कसलेंच बरें जावंक शकचेना.

शैलेंद्र मेहता
98206 54233