मनांतल्या विचारांचो आरसो : साहिर लुधियानवी

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

कलाकार

भारतीय काव्याच्या मळार थोड्या कवींनी काळाच्यो मर्यादा हुंपून आपली अमिट छाप सोडल्या, तांतूतलो एक प्रतिभावंत कवी म्हणल्यार साहिर लुधियानवी. मोग आसा, पूण तो कुड्डो न्हय अशा लेगीत वास्तवाची जाणविकाय दिवपी ताची कविता. समाजीक जागृताय, वैयक्तीक संवेदनशीलताय आनी काळजाक लागपी आशयघन कविता साहिर लुधियानवी हाणें रचल्यात. 

तांचो जल्म 8 मार्च 1921 दिसा लुधियानांत (पंजाब) अब्दुल हयी ह्या नांवान जालो. लुधियानांत जल्मल्लो म्हूण ताणें कवी म्हणून ‘साहिर लुधियानवी’ नांव घेतलें. बापूय गिरेस्त जमिनदार. साहीराची आवय सोडून ताच्या बापायक आनीक जायत्यो बायलो, पूण साहिर एकलोच चलो आशिल्ल्यान चड मोगान वाडलो. घोवाले भायल्या भानगडीक लागून आवय- बापाय मदीं वाद जावपाक लागलो. फुडें तो इतलो वाडलो की साहीराले आवयन घोवाक वाजेवन तलाक घेवपाचो निर्णय घेवन तांगेल्या धर्मीक संस्थेंत गेल्ली तेन्ना साहिराक कोणा कडेन रावपाक आवडटलें अशें विचारलें. तेन्ना साहिरान  बापाय परस आवयक प्राधान्य दिल्ल्यान तलाक जाले उपरांत तागेलो बापाय वयलो आनी तागेल्या मालमत्ते वयलो हक्क गेलो. फुडें साहिराचे जिणेंत अर्थीक अडचणींचे चक्र सुरू जालें. 1939 वर्सा तो सरकारी महाविद्यालयांत शिकतना दोहे आनी कविते खातीर ताची नामना जाली. लेखिका अमृता प्रीतम ही ताची फॅन आशिल्ली. ती साहिराच्या मोगांत पडली. पूण साहिरान आपल्या कामांत घुस्पल्लो. तशेंच तो लग्न जावं काय नाका ह्या संभ्रमात पडिल्लो. अमृतान उक्तेपणी मोग जाहीर केल्लो. पूण साहिरान निमणे मेरेन स्पश्ट कांय सांगलें ना. 

साहिर एके चलयेक घेवन काॅलेजीच्या लाॅनाचेर बसता, म्हूण ताका काॅलेजींतल्यान काडिल्लो. ह्याच कारणाक लागून अमृताच्या बापायक साहिर पसंत नाशिल्लो. साहिरान ह्याच काळांत पयलें पुस्तक बरोवपाक सुरवात केली. 1943 वर्सा ताणें ‘तल्खियाँ’ नांवाचो काव्य झेलो उजवाडायलो.साहिराक नवी वळख मेळ्ळी. उपरांत साहिर ‘आदब- ए- लतीफ’, ‘शहकार’ आनी ‘सवेरा’ आयले.  साहिराचो संबंद ‘प्रोग्रेसिव्ह रायटर्स असोसिएशन’ कडेनय आशिल्लो. ‘सवेरा’ ह्या खबरापत्रांत अग्रलेखांतल्यान सरकाराचेर खर टिका केल्ली. ताका लागून पाकिस्तान सरकारान साहिरा आड वॉरंट जारी केलो.

1949 त साहिर दिल्लींत कांय दीस रावले उपरांत मुंबयं स्थायीक जालो. ताणें ‘आझादी की राह पार’ ह्या चित्रपटांतल्यान सिने कारकिर्दीची सुरवात केली, पूण तो चित्रपट येसस्वी जालो ना. साहिरान 1951 वर्साच्या “नौजवान” ह्या चित्रपटांतल्या “ठंडी हवायें लहरा के आये…” ह्या गीतान नामना जोडली.

सिनेमाचो संगीत दिग्दर्शक एस. डी. बर्मन आशिल्लो. गुरू दत्ताच्या पयल्या दिग्दर्शनाच्या “बाजी” सिनेमाक लागून साहिराक नामना मेळ्ळी. ताचेय संगीत बर्मनाचें आशिल्लें. सगळीं गितां लोकप्रीय जालीं. संगीत दिग्दर्शक एन दत्ता (हे मूळ गोंयकार) वांगडा साहिरान सगल्यांत्त चड काम केलें. एन दत्ता हो साहिराचो व्हड प्रशंसक आशिल्लो. 1955 वर्सा ‘मिलाप’ उपरांत ताणें ‘मरीन ड्राइव्ह’, ‘लायट हाऊस’, ‘भाई बहन’, ‘साधना’, ‘धूल का फूल’, ‘धर्म पुत्र’, ‘दिल्ली का दादा’ ह्या चित्रपटांक खातीर  गितां बरयलीं. गीतकार म्हूण ताचो पयलो चित्रपट ‘बाजी ’, ताचें ‘तकदीर से बिगडी हुई तदबीर बना ले…’ हें गीत लोकप्रीय जालें. ‘हमराज’, ‘वक्त ’, ‘धूल का फूल’, ‘दाग’, ‘बहू बेगम’, ‘आदमी और इंसान’, ‘धुंद’, ‘प्यासा’ ह्या सारक्या चित्रपटांक ताणें याद उरपी गितां बरयलीं. साहिराचें लग्न जालें ना तरी पूण ताणें अशे तरेन ताणें आपल्या गितांनी मोगाची भावना मांडली ताच्या सुराचेर लोक नाचताले. निरशेणी, वेदना, विसंगती आनी कोडूसाण हांचे मदीं मोग, समर्पण आनी रोमान्टिकतायेन भरिल्ली साहिराचीं गितां काळजाक स्पर्श करतात. ताचें आनीक एक खाशेंलेंपण म्हणल्यार शायरींतल्यान संदेश दिवप. आपल्या कोडू कवितेंतल्यान समाजाची पोकळताय उक्ती करपी ह्या बंडखोर कवीन बरयलां-

ज़िन्दगी सिर्फ मोहब्बत ही नहीं कुछ और भी है

भूख और प्यास की मारी इस दुनिया में

इश्क़ ही एक हक़ीकत नहीं कुछ और भी है…….

ह्या सगल्या मदीं संघर्श करपाची प्रेरणा दिवपी एक गीत,

ज़िन्दगी भीख में नहीं मिलती

­­ज़िन्दगी बढ़ के छीनी जाती है

अपना हक़ संगदिल ज़माने में

छीन पाओ की कोई बात बने……

बाबुल की दुआएँ लेती जा, जा तुझको सुखी संसार मिले……(नीलकमल) ह्या गीतांत बापायची वेदना दिसता,  तू हिन्दू बनेगा न मुसलमान बनेगा इंसान की औलाद है इंसान बनेगा……(धूल का फूल) ह्या गितातल्यान समाजांतल्या परस्पर भावपणाचो आनी मनीसपणाचे संदेश ताणें दिला. 

साहिर खूब लोकप्रीय आशिल्लो आनी ताच्या गितां खातीर तो लता मंगेशकारा परस एक रुपया चड घेतालो. पयलीं एका गीताच्या यशाचें पुराय श्रेय संगीतकार आनी गायकाक दिताले. हिंदी  फिल्मां खातीर ताणें बरयल्ल्या गितांनीय ताचें व्यक्तिमत्व दिसून येवपाक जाय. कारण ताच्या गितां मदली गंभीरताय ताच्या जिविता कडेन जोडिल्ली आसता तशीच दिसता. हाका लागुन ‘ऑल इंडिया रेडिओ’चेर केल्ल्या फिल्मी गितांचे घोशणां मदीं गीतकारांचीं नांवांय आसपावपाक जाय अशीय मागणी साहिरान  केल्ली आनी ती पुराय जाली. जिणेची दुख्ख, मोगान अध्यात्माच्या बदलाक भौतिकवाद आनी राजकी खेळांच्या क्रूरपणाचेर बरयल्ल्या गीतकार आनी कवीं मदीं ताचें नांव घेतात. साहिर हो पयलो गीतकार जाका ताच्या गितांक रॉयल्टी मेळटाली.

‘ताजमहाल’ उपरांत ताका ‘कभी कभी’ खातीर दुसरो फिल्मफेयर पुरस्कार मेळ्ळो. पद्मश्री पुरस्कार भारत सरकारान दिल्लो, तो साहिरान न्हयकारलो, कारण कला खंयच्याच सरकारी वळखीचेर आदारून रावूंक फावना अशें ताका दिसतालें. ताची खरी संपत्ती म्हणल्यार ताच्या फॅन्सांचो मोग. साहिर भारताचेर मोग करतालो. साहिराचे लग्न जालें नाशिल्यान ताणें जीण एकसुरेचें सारलें. पयलीं अमृता प्रीतमाचो मोग ताणें न्हयकारलो. मागीर गायिका सुधा मल्होत्रा वांगडा  मोगांत अपेस आयलें. 

साहिर लुधयानवीलीं कांय लोकप्रीय गितां. 

ये दुनिया अगर मिल भी जाये तो क्या है (प्यासा- 1957, एस डी बर्मन), अल्लाह तेरो नाम, मैं जिंदगी का साथ निभाता चला गया, (हम दोनों- 1961, जयदेव), चलो एक बार फिर से अजनबी.. (गुमराह- 1963, रवी), मन रे तू काहे न धीर धरे (चित्रलेखा- 1964, रोशन), ईश्वर अल्लाह तेरे नाम (नया रास्ता- 1970, एन दत्ता), मैं पल दो पल का शायर हूं, (कभी कभी- 1976, ख़य्याम), ये दुनिया अगर मिल भी जाये तो क्या है”, जिन्हें नाज़ है हिंद पर” (प्यासा- 1957, एसडी), जो वादा किया वो निभाना पडेगा ( ताज महल)

ताचे आवयन घोवा पसून वेगळे जावपाचें थारायलें. साहिरान भुरगेपणा सावन तिचे कडेन लागींचें नातें तिगोवन दवरलें. ताच्या जायत्या कवितांनी ‘आवय’चो उल्लेख संवेदनशीलतेन जाणवता. जशी ताची `कभी कभी मेरे दिल में ख़याल आता है…’ गित मोगाची परम अभिव्यक्ती,  ‘जिन्हें नाज़ है हिंद पर वो कहाँ हैं?’ ही देशांतल्या समाजीक एकाचाराचे जागृतायेचो संदेश दिवप कविता. साहिरान चित्रपट गीतांची व्याख्या बदलली. त्या काळांत गीत मोग, सोबीतकाय आनी नाट्य हांचे भोंवतणी घुंवताले. पूण साहिरान तातूंत समाजीक वास्तव, बंड आनी विचारसरणी हांचो स्पर्श जोडलो. ताच्या गीतांनी समाजीक विषमता, वर्ग संघर्श, धर्मीक कट्टरताय, गरिबी, झुजाविरोधी भावना हांचो खूबदां उल्लेख मेळटा. तो आपल्या गितां वरवीं प्रस्न विचारता, तांकां जाप दिना. 

साहिराचीं मोगाचीं गीतां सादारण वेगळींच आशिल्लीं. तातूंत मोगाच्या नाजूकपणा परस चड विरह, दुख्ख आनी भावनीक गुंतागुंत आशिल्ली. ताच्या गितांची भास सरळ, अलंकारिक न्हय, पूण दरेक ओळ खोलायेंत हालचाल करपी आशिल्ली. ताच्या कवितांनी बायलांच्या दुख्खांक आनी अन्यायाक आवाज मेळटा. म्हान कवी अमृता प्रीतम हिचो ताचेर मोग आशिल्लो. अमृतान आत्मचरित्रांत साहिरा विशीं  भावना उक्तायल्यात. पूण साहिरान तो संबंद केन्नाच जाहीर केलो ना. ताच्या बरपांतल्यान भायर सरपी वेदना, एकसुरेपण आनी वेगळेपण आमकां ताच्या वैयक्तीक जिविताक खोलायेन समजूंक मेळटा. साहिर हो फकत कवी न्हय, तर त्या काळांतल्या मनाचो आरसो आशिल्लो. ताच्या बरपांत सोबीतकाय आशिल्ली, पूण ती दोळ्याची न्हय तर आत्म्याची आशिल्ली. ताणें मोग, विरह, बंड आनी समाजीक वास्तव एकठांय हाडून अशीं कविता बरयलीं की तीं फकत आयकूंक फावना – तांचो अणभव घेवचो पडटा.

आयज लेगीत साहिराचीं गितां आयकतना आमकां उतरां भायर एक भावना जाणवता. ताकाच लागून साहिराचें योगदान फकत गीतकार म्हणून न्हय, तर एक विचारवंत, जागृत नागरीक आनी सत्य सोदपी कवी हें मान्य करचें पडटा. साहिराक 25 ऑक्टोबर 1980 दिसा काळजाच्या आताकान मरण आयलें. उर्दू कविता आनी हिंदी सिनेमाक ताणें दिल्लो आदर आयज लेगीत आदर्श आसा. लुधियाना हांगा ताच्या उगडासाक रस्तो आनी स्मारक बांदलां. 2013 वर्सा सरकारान ताचेर टपाल तिकेट काडल्या. 

————————————

सुदिन वि. कुर्डीकार