भांगरभूंय | प्रतिनिधी
हालींच नर्मदा न्हंये वयल्या कांय प्रकल्पांचे उक्तावण करतना प्रधानमंत्री मोदीजीन म्हळें, मेधा पाटकार आनी तिच्या कांय ‘शारी नक्षलवादी’ इश्टांच्या विरोधाक लागून गुजराताक सुमारा भायर लाभ करपी सरदार सरोवर प्रकल्प पूर्ण जावपाक कळाव जालो म्हूण. खरें म्हणल्यार ह्या वयल्या प्रकल्पाक देशभरांतल्या तरेकवार मनशांनी आनी संघटणांनी विरोध केल्लो. हातून जागतिक बँकेच्या मोर्स समितीचोय आसपाव आसलो. आता हे समितीक ‘शारी नक्षलवादी’ म्हणप समा जातलें व्हय?
पुणून मेघा आनी तिचे सांगाती तेन्ना पुरायपणान चुकिल्ले म्हणपाचें आतां सिद्ध जाला. 1989 वर्सा ह्या प्रकल्पाच्या पयल्या धरणाक (सरदार सरोवर धरण) विरोध करपी मेधाचें भाशण आयकूंक हांव थंय हाजीर आसलों. तिच्या ‘नर्मदा बचाव’ आंदोलनाच्या कार्यकर्त्यांनी तेन्ना एका न्यायालयाक पटोवन दिलें की धरणग्रस्त आदिवासींक लुकसाण भरपाय म्हूण जमनी दिवच्यो. फकत दुडूच दिवचे न्हय म्हूण. कित्याक तर, आदिवासी ते पयशे कशाय- कशे मोडून सोंपयतले म्हूण. न्यायालयान जण एका विस्थापीत प्रौढ दादल्यांक 5 एकर जमीन आनी कांय दुडू दिले. तरीय आसतना मेधा पाटकार म्हणूक लागली की साध्या- भोळ्या आदिवासींची जिवीत प्रणाली खाशेली अशी आसा. नव्या वसणुकांनी वेव्हारीक नदरेन जगपाक तांकां जमचेंना. ते रिणांनी बुडटले, जमनी व्हगडायतले आनी शारांतल्या झोपडपट्टींनी भिकमागे कशे भोंवतले. तांच्यो बायल्यो वेश्या जातल्यो. देखून हें हांगाच थांबोवक जाय म्हूण.
गुजरातचे हेर पक्ष जेन्ना ह्या प्रकल्पाक लागून फायदे जातले म्हूण दावे करताले तेन्ना मेधा तांची धजा उडयताली. लाखांनी लोकांक पिवपाक आनी शिंपणावळीक उदकाची पुरवण करपाची तेच परीं सौराष्ट्र, कच्छ आनी राजस्थानांतल्या पडींग आनी रेंवट वाठारां मेरेन उदक पावोवपाची ह्या प्रकल्पाची मोख आसली. पूण अणभवांच्यो देखी दिवन ती सांगूक लागली की पाटांच्या लागसार जे गिरेस्त शेतकामती आसतले ते आपणां खातीर चडांत चड उदक हातासतले. देखून कच्छ सारख्या पयसुल्ल्या सुक्या सड्या वयल्या गरजेवंत शेतकामत्याक उदक गावचेंना. जागतीक बँकेच्या जाचक अटींक लागून गुजरात सरकाराक त्या बँकेचीं रिणां घेवंक जमलेंना. देखून ताका हेरां कडल्यान व्हडा कळंतरांची रिणां घेवन प्रकल्पाक दुडवांची पुरवण करची पडली.
म्हाका तेन्ना मेधाचे युक्तीवाद पटले आनी हांवेय बीन त्या प्रकल्पाक विरोध करपी एक लेख बरयलो. पूण, आयज हांव तेन्ना चुकील्लों म्हणपाचें म्हाका गमलें. फक्त हांवूच एकलो न्हय. हजारांनी मानवतावाद्यांक तेदवेळा ते चुकिल्ले म्हणपाचें आतां कळटलें.
आतां धा एक वर्सां जालीं. नर्मदेचें उदक सौराष्ट्र, कच्छ आनी राजस्थानांत पावलां. लाखांनी लोक ताचो लाव घेतात. हो प्रकल्प पुराय जावपाक सुमारा भायर कळाव जालो. देखून ताच्या खर्चावळींत वाड जायत रावली. तरीय आसतना ताचे उदक वेपारी दरान नगरपालिकांक आनी उद्देगांक विकिल्ल्या कारणान तो प्रकल्प आतां अर्थिक नदरेन व्यवहार्य जाला. जमनींची मोलां मळबाक तेंकिल्ल्या कारणान शेतकामती आतां कालवे बांदपाक आपणाल्यो जमनी दितात. देखून आतां भुंयगत पायपां वरवीं उदकाची पुरवण करतात. हे हेरशीं खर्चीक. पूण, आदल्या पाटां वरवी शिंपप करचे परस हें फवाऱ्यांचे आनी ठिबक सिंचन अदीक कार्यक्षम.
हांवे वाचिल्लें की विस्थापीत आदिवासींचे दुसऱ्या सुवातींनी थळांतर करतना खूब उतळताप जाले म्हूण. पूण कांयजाण सांगूक लागले की ही पुनर्वसणूक जैतीवंत जाली म्हूण. हे गजालीचें खरेंपण समजून घेवपाक कोलंबीया विद्यापीठाचे नीरज कौशल आनी हांवे एक सोद येवजण हातान घेतली. आनी तिका लंडन स्कूल ऑफ इकोनाॅमिक्स हे संस्थेन अर्थिक पालव दिलो. आमकां पुनर्स्थापीत जाल्ल्या आदिवासींची तुळा पुनर्स्थापीत जावंक नाशिल्ल्या आदिवासीं कडेन करूंक जाय आसली. कांय गांवांतल्या सखल्या वाठारांतल्या आदिवासींची पुनर्वसणूक जाल्ली आनी वयल्या वाठारांतल्या आदिवासींची ती जावक नासली. देखून तुळा सारकी- बरी करुक गावली.
परीणाम अजापीत करपी आसले. स्थलांतरीत आदिवासीं कडेन घरां -दारां, जमनी, नांगर, बांयों, टिवी, सेलफोन, मोटारसायकली आनी जायतें आसलें. तांकां शाळा, हॉस्पिटलां, पिवपांचें उदक, वीज आनी सरकारी कार्यालयां हांच्यो सुखसोयी लाभिल्ल्यो. ते सांगूक लागले कीं जरी तांचें स्थलांतर जाल्लें आसलें तरीकूय तांची आदिवासी संस्कृताय आनी परंपरा शाबूत आसल्यो म्हूण. तरीय आसतना तांचे भितरले 54 प्रतिशें लोक म्हणूक लागते की तांकां परतून रानांनी वचन दिसता म्हूण. खऱ्यांनीच भौतीक सुखां म्हणल्यार सगलें कितें न्हय!
जे तेन्ना मेरेन जंगलांनी रावताले त्या आदिवासींचीय आमी मुलाखात घेतली. ‘तुमी स्थलांतरीत जाल्ल्या तुमच्या भावांची उदरगत पळयली. तांका दिल्या तितलीच लूकसाण भरपाय तुमकां दिली जाल्यार तुमी जंगलां सोडटले व्हय?’ आमी विचारलें. एका चोंम्यातल्या 52 प्रतिशत जाणांनी आनी दुसऱ्या चोम्यातल्या 31 प्रतिशत जाणांनी आत्मविश्वासान ‘हय’ अशी जाप दिली. तांकां रानां सोडूक जाय आसलीं.
जांचे कडेन मोटारसायकली आनी सेलफोन चड प्रमाणात आसले अशा एका आदिवासी पंगडान मेधा आनी तिच्या बुदवंत सांगात्यांच्या मुखेल दाव्याचेर आपणाली खर तिडक उक्तायली. हो मुखेल दावो म्हणचे ‘आदिवासींनी आपणाल्या जंगलांतूच संरक्षीत जमात म्हूण रावप आनी ते जिवीताच्या मुखेल प्रवाहात आयले जाल्यार तांचे घट्टण जातलें’ हो आसलो. म्हज्या मतान आदिवासींक संपत्तीचो हक दिवन तांका मळ्यांचे धनी करुंक जाय. जंगलातली एक संरक्षीत प्रजाती न्हय.
2019 मेरेन स्थलांतरीत वाठारांतल्या जमनीचें मोल एका एकराक 30 लाख रुपया आसलें. जायत्या आदिवासीं कडेन प्रत्येकी 5 एकर जमीन आसा. ते आयज करोडपती जाल्यात. मेधा आनी हेर बुदवंतांनी केल्ल्या भविश्या प्रमाण ते आतां भिकमागे जाले नात. ही मंडळी उपकार करून माफी मागतली व्हय?
(मूळ लेखक – स्वामीनाथन अय्यर)
प्रदीप लवंदे
9923292022
खिणाखिणाक ताज्यो घडणुको आनी तुमचे कडेन संबंदीत दरेक खबर मेळयात एका क्लिकाचेर! फेसबूक, ट्विटराचेर आमकां फॉलो करात आनी व्हाट्सएप सबस्क्रायब करपाक विसरूं नाकात.
