तुंगभद्रा

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

हंपी म्हळ्यार पयलींचें विजयनगर साम्राज्य. विजयनगर म्हणलें म्हण्टकूच दोळ्यां मुखार उबी रावता इतिहासांतल्या पुस्तकांतली कृष्णदेव रायाची मूर्त. हंपी पळेतना दोळ्यांमुखार येता तीनशें वर्सां संवसारांत किर्त मेळोवन राविल्लें, विजयनगरचें वैभव. तें आजूय दिश्टी पडटा मोडक्या देवळांतल्यान. दर देवळाच्या वण्टीतल्यान हें वैभव नदरेक येता. वांगडचो गायड भोंवतनाच माहिती दितालो आनी विजयनगर दोळ्यां मुखार उबें रावतालें.
हें शार वसयल्लें हरी आनी हर नावांच्या दोन मनशांनी आनी ताका नांवारुपाक हाडलें तें कृष्णदेवरायान. आज हरी-हराक कोण वळखना. कृष्णदेवराय मात आपल्या कर्तुपान इतिहासांत तग धरून बसला. हांगा सगळ्याक नदरेक येतात व्हड- व्हड खडपां. कांय खडपां सारखीं एकार एक दाळून दवरिल्ले वरी उबीं रावल्यांत. हांगचे दोंगरूय तशेच, ह्या खडपांनी बांदून काडिल्लेवरी. हांगच्या दर एका दोंगराक नांव आसा. दर दोंगरा फाटल्यान एक दंतकथा आसा. खंयच्या दोंगरार मारुती जल्मल्लो तर खंय सीता न्हाल्ली. खंय राम उबो राविल्लो तर आनीक खंयतरी एकेकडेन वाली राकेसा वांगडा झगडिल्लो.
विजयनगर जल्माक येवचे पयलीं हांगा आसलें, किष्किंधा नगर. हांगा वानर रावताले आनी तेच हें राज्य चलयताले. ह्या राज्याचो राजा आसलो ‘वाली’. ह्या वालीक एक दीस रामान मारलो आनी राज्य ताच्या भावाक सुग्रिवाक दिलें. खरें कितें आनी फट कितें देव जाणा! पूण आयकतना हें सगळें खरेंच काय दिसता. एका खडपाचेर कांय वोळी आसल्यो. सितेचो पदर घांसून जाल्ल्यो त्यो वोळी. तर जालें कितें, रावण सितेक उखलून व्हरतालो. त्या वेळार तिचो पदर सकल पडलो आनी तो ह्या खडपाक घांसलो. आतां त्यो ओळी पळेतकूच प्रस्न पडटा, सिता कितें न्हेसताली? खंयच्या धातुची साडी ती न्हेसताली तर? कपड्याची साडी वा त्या काळाचो विचार करीत जाल्यार वल्कलां फातराक घांसलीं जाल्यार अश्यो वोळी वा वळ फातराचेर उरप भोव कठीण.
आतां पदर तो कितें? खडपार घांसल्यार पदर पिंदचेलो सोडून खडपूच कातरता आनी वेल्यान इतलीं वर्सां जालीं तरी त्यो वोळी तश्योच. कितलें ओत-पावस झेललें त्या खडपांनी तरी तांचेर कांयच परिणाम जायना! हाचे वेल्यानूच कळटा त्यो वोळी आनीक कसल्यो तरी आनी ताचो संबंध रामायणा कडेन जोडून ह्या गांवांक नांव दिवचो कोणेतरी यत्न केला.
ह्या खडपां मदल्यान व्हांवता तुंगभद्रा न्हंय. आमी पळेताले न्हंय सामकी संथपणान व्हांवताली एकाद्या व्हाळावरी. पूण हेच न्हंयक जेन्ना हुंवार येता तेन्ना न्हंय शेजारचे दोंगर गिळटा. इतलेंय आसून गांवांत उदकाची टंचाय. अजापाची गजाल न्ही? दर वर्सा पावसा दिसानीं हुंवार आनी पावस सोपलो म्हणजे उदक ना. कारण उदकाचें वेवस्थापन सारखें ना. पूण, एक अजापाची गजाल म्हणल्यार हुंवाराचो गांवांक कांयच त्रास जायना. न्हंयच्या हुंवारा वेळार गावांक संरक्षण मेळचें म्हणुनूच विजयनगर खडपांच्या वयर बांदिल्लें. हे खडप फोडून न्हंय व्हांवता हाचे वेल्यान उदकाचो वेग किदें आसतलो तें वेगळें सांगपाची गरज ना.
अशें म्हणटात, स्मार्थ आनी वैष्णवां मदलें झगडें थांबोवचे नदरेन हे न्हंयचे देगेर हरी आनी हर नांवाच्या मनशानीं एक मूर्त बसयली आनी देवूळ बांदलें. ह्या देवळाचे सरभोंवतणीं ताणीं गांव उबारलो. म्हजी कल्पना आसली तुंगभद्रा हें एकूच नांव आसुंये. पूण हांगा पावतकच कळ्ळें तुंगभद्रा ही एक न्हंय न्ही तर तुंगा आनी भद्रा ह्या दोन नावांची मेळून तुंगभद्रा जाल्या. ही न्हंय जल्माक येवपा फाटल्यानूय एक दंतकथा आसा.
एकदां एका राक्षसान धर्तरेक व्हरून दर्यांत लिपयली. धर्तरेक वयर काडपाक देवान रानदुकराचें रुप घेतलें आनी आपल्या दोनय सुळ्यांनी धर्तरेक उदकांतल्यान वयर काडली. राक्षसाकडेन झगडिल्ल्यान देवाक पुरो जाल्लें देखून तो तेच स्थितींत एका दोंगरार विसव घेवंक बसलो. हाका लागून त्या दोंगराचें नांव ‘वराह पर्वत’ अशें पडलें. जेन्ना देव विसव घेवंक बसलो, तेन्ना ताच्या दोनय सुळ्यांतल्यान उदक व्हांवक लागलें आनी ताच्यो धारो पडूंक लागल्यो. दाव्या सुळ्यांतल्यान पडली ती तुंगा आनी उजव्या सुळ्यांतल्यान पडली ती भद्रा. जंय ह्या न्हंयांचो उगम जालो त्या जाग्याक ‘गंगामूल’ म्हणटात. ह्यो दोनूय न्हंयो कुडलीक एकठांय जातात आनी तांची तुंगभद्रा जाता. ही तुंगभद्रा मागीर मुखार कुर्नुलाक वचून कृष्णेक मेळटा. कुमुद्वती, वरद्रा, हरिद्रा, आनी वेदवती ह्योय न्हंयो तुंगभद्रेक मेळटात. हांतली वेदवती हीय वेद आनी अवती ह्या दोन न्हंयापासून जल्मल्या. हांगचे लोक तुंगभद्रेक गंगाच मानतात.
हेच तुंगभद्रेचेर धरण बांदलां. हांगा तुंगभद्रेक दर्याचें स्वरूप आयलां. आनीक हो दर्या पळेतकूच मन फाटीं वता आनी विचार येता येदोळ पळयल्ली तुंगभद्रा ती हीच? हे तुंगभद्रेचें उदक शेतां, भाटां पिकोवंक आनी लायट तयार करूंक वापरतात. ह्या उदकार जगपी लोक पळेतकूच दिसता, हिका गंगाच किद्याक तिच्याकूय व्हड मानूंक जाय, सामकी आवयच्या जाग्यार. जशी आवय भुरग्याक आपल्या दुदार पोसून व्हड करता तशीच ही न्हंय लोकांक आपल्या उदकाच्या बळार पोसता. हीच खरी देवी. पूजा त्या देवळांतल्या देवांची न्हय तर ह्या न्हंयांची करूंक जाय. पूण कोणूच ह्या न्हंयांची वासपूस करिनात, फकत तांचो वापर करतात आनी घाण करून उडयतात. देखुनूच न्हंयेक राग येता आनी ती हुंवाराच्या रुपान सगळें गिळून उडयता. मागीर आमी तिकाच दोश दितात. न्हंय ही देवी म्हणपाचें जाणून आमी केन्ना तिका देवळांत बसयतले? काय फकत धरणां बांदून सैमाची वाटूच लायतले?

अभयकुमार वेलिंगकार

9423884687