‘जागा’चीं पन्नास वर्सां:  एक नियाळ

भांगरभूंय | प्रतिनिधी

प्रासंगीक

सखाराम शेणवी बोरकार

नामनेचें नेमाळें ‘जाग’ पन्नास वर्सांचें जालें. खंयचेंय नेमाळें सुरू करप सोंपें पूण सेगीत, सातत्यान, नेमान तें साबार वर्सां चलोवप हें भोव कठीण. हें फकत कोंकणी भाशेचेच बाबतींत न्हय तर संवसारांतल्यो सगळ्यो भाशा ताका आडवाद ना. पूण कोंकणीचे बाबतींत तें खरपणान दिसून येता. ताचें कारण म्हणल्यार आमचो वाचकवर्ग खूब कमी आनी तातूंत ताची नेमाळें विकतें घेवन वाचपाची वान्सा उणी. तो घडये हजार रुपया मोडून विसवणाचो एक वांटो एका मायत्या खातीर घेत, पूण नेमाळें आनी तेंवूय आपले मायभाशेंतलें विकतें घेवपाक, ताची वर्गणी भरपाक तो ‘कां-कूं’ करतलो. हेच खातीर ह्या पन्नास वर्सांत साबार नेमाळीं सुरू जालीं आनी अर्थीक कारणा खातीर तीं बंद जालीं. आमी कितलींय ‘पावर पॉयण्ट’ सादरीकरणां दिवं, कोंकणींत इतलीं भुरगीं शिकतात, इतले शिक्षक शिकयतात, प्राध्यापक शिकयतात म्हणून दिसाळ्याचो वा नेमाळ्याचो खप इतलो हजार करूं येता अशे कागदी घोडे ताळो सरांटून नाचोवं. ह्यो सगळ्यो फटासो दोळे दिपकावपाक तितले पुरत्यो बऱ्यो दिसतात. पूण प्रत्यक्षांत वेव्हारीक पांवड्यार कितें घडटा तें तीं नेमाळीं चलोवपीच जाणात. हे परिस्थितींत ‘जाग’ आपलीं पन्नास वर्सां पुराय करता ही आमकां कोंकणी मनशाक भोव अभिमानाची गजाल.

‘जागा’ चो जल्म जालोच एक म्हत्वाचें आनी ध्येयनिश्ठ उद्दिश्ट दोळ्यां सामकार दवरून. ‘जाग’ हे संस्थेची स्थापना तशी पळोवंक गेल्यार 1971 वर्सा, कसलोच गडगड नासतना मोन्यांनी जाल्ली. कारण वातावरणूच तशें आशिल्लें. कोंकणी चळवळीक तेंको दिवन साहित्यीक कार्याक नेट दिवपा खातीर कोंकणी मळा वयले प्रियोळ-फोंडे हांगा राबितो करून आशिल्ले दोन बापोलभाव रवीन्द्रबाब केळेकार आनी सुमंतबाब केळेकार हांणी फुडें सरून जाग प्रकाशनाचें पयलेंच पुस्तक उजवाडा हाडलें. तो आशिल्लो एक प्रतिनिधीक कथा संग्रह ‘प्रसादाफूल’. उपरांत एका फाटल्यान एक अशीं रोखड्या रोखडीं नासलीं तरी स म्हयन्यां अंतरान पुस्तकां भायर सरूंक लागलीं. पुस्तकां संबंदान तांचे मुखार एक संकल्प आशिल्लो तो असो. कोंकणी हो फकत ‘वाद’ करून सोडोवपाचो प्रस्न न्हय, साहित्यीक कार्य करुनूच हो वाद सोंपोवंक जाय, मिटोवंक जाय आनी ते खातीर जाता तितले प्रयत्न करून येत्या त्या धा वर्सां भितर उण्यांत उणीं शंबर कोंकणी पुस्तकां उजवाडा हाडपाचें काम हे संस्थेन करूंक जाय.

‘जाग’ नेमाळ्याच्या रुपान उदेलें तें 1974 वर्सा. दिवाळेचो वर्सुकी अंक उजवाडावन ताणें बुनयादीचो फातर बसयलो. पुस्तकां उजवाडा हाडपाचें काम चलता आसतनाच, ‘जाग’ म्हयनाळ्याचो विचार तांचे तकलेंत घोळूंक लागलो. ‘जाग’ 74च्या दिवाळी अंकांत दोन नाटकां छापून आयिल्लीं. एक बाकीबाबान अणकारीत केल्लें ‘संशयकल्लोळ’ आनी दुसरें पांडुरंग भांगी हांणी अणकारिल्लें ऑस्कर व्हायल्डचें ‘सालोमे’. आंकांत उजवाडा आयिल्ल्या ह्या दोनूय नाटकांचो कंपोज वापरून तांची वेगळी छपाई केली आनी जाग प्रकाशनाचीं दोन पुस्तकां तयार जालीं. ही कल्पना तांकां फुडलीं पुस्तकां तयार करपाचे नदरेन खूब उपकरा पडली. ते भायर तांचे मोलय जाता तितलें उणें दवरप शक्य जालें. हो प्रयोग तांणी 7- 8 वर्सां चलयलो. 1974 ते 1982 मेरेन जाग नेमाळ्याचें काम पुण्यांत आनंद प्रेसांत चलतालें.

1974 आनी 1975 ह्या दोन वर्सांत जाग प्रकाशनान भिस्त दवरली ती दिवाळी अंकांचेरच. 1976 वर्सा कितें जालें कोण जाणा, पूण नोव्हेंबर म्हयन्यांत दिवाळी अंक भायर काडना फुडें, ‘हे फुडें म्हयनाळ्याच्या रुपान ‘जाग’ भायर सरूंक जाय’ अशें रवीन्द्रबाबांक दिसलें. एक तर दिवाळी अंकांतल्या संपादपी लेखाक तितलेशें म्हत्व नाशिल्ल्यान, विचारांचें मंथन जाले बगर कोंकणीक उजळ स्वरूप हाडूं नजो, अशें दिशिल्ल्यान जावंये, रवीन्द्रबाबान आपणें जावन म्हयनाळ्याची जापसालदारकी घेतली आनी संपादनाचें काम सुरू जालें. छापणावळ पुण्यांतच दवरली, आनंद प्रेसांत फाटल्या 4 वर्सांत कंपोजाचें काम चलिल्ल्यान थंयचे कंपोजिटर कोंकणी बरे भशेन कंपोज करताले. थंयच म्हयनाळ्याचें काम चलोवपाचें तांणी थारायलें. डिसेंबर म्हयन्यांत जाग प्रकाशनान ‘मुक्तीदिन आंक’ काडून ह्या म्हयनाळ्याक आरंभ केलो. डिसेंबर 1976 पासून सुरू जाल्लें हें ‘जाग’ म्हयनाळें जून 1978 मेरेन चल्लें. म्हयन्यामाल पुण्यांत वचून प्रुफां तपासप आनी अंक छापून हाडप म्हणल्यार खुबूच तकालस जाताली.

पुण्यांत दोन दिसांत काम जातालें तें गोंयांत जावं गोंयां भायर बेळगांवां बी जावप केन्नाच शक्य नाशिल्लें. देखून अखेरेक तांणी निर्णय घेतलो आनी तें बंद केलें. उपरांत ‘जाग’ चलूंक लागलें तें दिवाळी अंकाच्या रुपांत. 1982 तलो दिवाळी अंक तांणी पुण्यांत छापलो तो निमाणो. उपरांत 1983 सावन दिवाळी आंकांचें काम ते बेळगांवां दिवंक लागले. रवी प्रेसांत कोंकणीचें काम खूब बरे तरेन चलिल्ल्यान थंयचे कंपोजिटर कोंकणीची संवकळ जाल्ल्यान बरे भशेन कंपोज करूंक लागले.

दिवाळी 1989 चो अंक नोव्हेंबरांत उजवाडा आयलो आनी हे खेपे सुमंतबाबाक दिसूंक लागलें की ‘जागा’क परतें म्हयनाळें करपाची खूब गरज आसा. ‘जाग’ हें खऱ्या अर्थान जाग हाडपी नेमाळें जावंक जाय. ललीत साहित्याक तातूंत म्हत्वाची सुवात आसतलीच, पूण ताचेच वांगडा क्रांतीचो विचार तातूंत आस्पावंक जाय. ‘जागा’न साहित्यांत एक नवी परंपरा, नवें दायज घडोवपाची काळाची गरज भागोवपाचें काम करूंक जाय. वेग-वेगळ्या वाचकांची भूक आनी जिज्ञासा भागोवपाचें काम जागान करूंक जाय.

तांचे मुखार सगळेच प्रस्न आशिल्ले. आव्हानांच्यो तोंड आं करून राशीच. म्हत्वाचो म्हणल्यार पयसो. जायराती खातीर यत्न चलतालेच. पूण हे फावट पटयेकारांचो आंकडो वाडोवन निदान पांचशें वाचक तरी नेमान पटी दिवपी मेळटले हे खातीर जायते यत्न केले. पूण आंकडो 300 वयर गेलोच ना. वर्सुकी मोल जाता तितलें उणें दवरिल्लें. सरसमान मनशाक पटयेकार जावपाक अडचण येवची न्हय; पटयेकारांचो आंकडो वाडत वचून, तांच्याच पालवाचेर हें म्हयनाळें चलोवपाचो हो एक प्रयत्न आशिल्लो. सुमंतबाब नोकरेंतले मुक्त जातगीर तांचे लागीं वेळाचो प्रस्न नाशिल्लो. ताका लागून ‘जागा’ खातीर म्हयन्यांतले 4-5 दीस दिवपाक तांकां अडचण नाशिल्ली. ताचो लाव घेवन डिसेंबर 1989 सावन मार्च 1995 मेरेन तांणी तांचे नदरे खाला ‘जाग’ उजवाडावपाचें काम खंड पडूंक दिनासतना चलयलें.

मार्च 1995 च्या जागाच्या अंकांत सुमंतबाबान ‘जाग’ म्हयनाळें बंद करपाची अचकीत घोशणा केली. मार्च 1995 वर्साच्या संपादकीयांत ‘निरोप घेतना’ ह्या माथाळ्या खाला ते बरयतात:

“जाग म्हयन्या- नेमाळ्याच्या सरुपांत येवंक लागलें ताका ह्या आंकाच्यान स वर्सां पुराय जातात. स वर्सांत दिवाळी आंकासारके खाशेले अंक हिसपाक धरून पुराय आंकांचो आंकडो 12 x 6= 72 जाता. एक उणो ना एक चड ना. इतल्या सातत्यान आंक भायर सरूंक पावले हाचो आमकां अभिमान भोगता. ना म्हणपाक म्हयन्यामाल भायर सरूंक जायत्या फावटी कळाव जाला. पूण भायर सरूंक ना जावं, दोन वा तीन म्हयन्यांचो असो जोड अंक काडून वाचप्यांच्या दोळयांक उदक लावपाचो प्रयत्न केला अशेंय केन्नाच घडूंक ना.

हें इतलें करपा फाटल्यान कसली प्रेरणा आसली हाचो विचार करपाची खूब गरज आसा. कोंकणी फाटल्या 50-60 वर्सांत एके चळवळीचें सरूप धारण करून ती जण एकल्या गोंयकाराले पर्यायान कोंकणी तरनाटयाले गोमटेर येवन बसताली. तशी ती आमचेरूय बशिल्ली. पूण फाटल्या धा-पंदरा वर्सां सावन आमकां एक गजाल दाटून दिसूंक लागिल्ली की कोंकणी चळवळ ही तशातशी आनीक कांय दसकां उरूंक जाय आनी तिचे वांगडा एक वैचारीक परिवर्तनाची लाट कोंकणी समाजांत निर्माण जावंक जाय. विचार क्रांतिची बसका प्राप्त जालेबगर कोंकणी चळवळीक रंगरूपच येवंक पावचेंना. कोंकणी आपणाली भाशीक उदरगत साध्य करता करतां कोंकणी समाजाचीय उदरगत करूंक पावंक जाय. समाजीक, धर्मीक, शिक्षणीक खंयच्या ना म्हण ना, जिविताच्या ह्या पुराय क्षेत्रांनी एक क्रांतीकारी परिवर्तन घडोवन हाडपाची तांक कोंकणीक येवंक जाय. ह्या उद्देशान थोडें भोव योगदान ‘जागा’क म्हयन्या नेमाळाच्या सरुपांत हाडूं जाता जाल्यार पळोंवया म्हण हो एक प्रयोग करून पळेलो.

सवें वर्स सोंपतां सोंपतां दिसून आयलें तें इतलेंच की कोंकणीची चळवळ आतां चळवळींतल्यान मुक्त जायत चल्ल्या आनो नवे विचार वाचपाची आनी आयकुपाची मनस्थितीय चडश्या वाचप्यांमदीं आसाशी दिसना. अशें आसतनाय बळयांच मज म्हण सगळयो ख्यास्ती काडून ‘जाग ‘ तशेंच फुडें चलोवचें अशें एकेवटेन दिसतालें आनी दुसरे वटेन व्यक्तिगत प्रस्न नड कशे मुखार उबे रावंक लागिल्ल्यान, अखेरेक म्हयन्या-नेमाळें म्हण ‘जाग’ एप्रील 95 सावन बंद करपाचो निर्णय आमकां निरुपायान घेवंचो पडलो.

ह्या स वर्सांत ‘जागा’न कितें दिलें हाचो हिशेब करून पळोवपाचें थारायल्यार जागान दिलां तें पोशे भरभरून दिलां अशेंच म्हणचें पडटलें – कथा, नवलिका, नवलकथा, निबंद, एकांकी आनी नाटकां, जिवितां, कविता आनी दीसपटट्या प्रस्नांची फोडणिशी आनी मार्मीक टिका करून बरयल्लीं संपादकी-पानां. हांतलें साहित्य एकठावन आतां मेरेन दोन-तीन पुस्तकां उजवाडा आयल्यांत आनी आनिकय जायतीं येवपाचीं आसात. ‘जागा’चीं म्हयनाळी पानां मोलादीक साहित्याचो एक ल्हानसोच झरो आशिल्लो अशें जागाचे गैरहजेरींत कोणाकय केन्नाच दिसले बगर रावचें ना, हाची आमकां खात्री आसा.”

पूण जाग बंद पडप हें नियतीक मान्य नासलें. तीन म्हयन्याच्या खंडा उपरांत जाग आगश्ट 1995 त नव्या नेटान उजवाडाक आयलो. सुमंतबाबाची सुवात नव्या दमाच्या, हून रगताच्या, कोंकणीक ओंपून घेतिल्ले कोणेंय तरी व्यक्तीन घेतल्यार ती जागाचो वारसो प्रतिश्ठेन चलोवंक पावतली अशें जागाच्या वेवस्थापनान येवजून तें काम माधवीबाय सरदेसाय हिचे लागीं सोंपयलें. माधवीबाय वावुरपी संपादक आनी रवीन्द्रबाब संपादक अशी वेवस्था केली.

माधवीबायच्या वावुरपी संपादना खाला उजवाडाक आयिल्ल्या पयल्याच अंकांत ‘नदर संपादप्याची’ हातूंत ‘पर्थून भेट’ ह्या माथाळ्या खाला रवीन्द्रबाब बरयतात:

“आतां म्हयन्या- म्हयन्याक मेळप जावंचें ना अशें दिशिल्लें. ‘निरोपू’य घेतिल्लो. खूब वायट दिशिल्लें. पुणून – मनान थारायलें म्हूण भागता व्हय? दैवानूय थारावंक जाय म्हणटात. दैवान ‘जाग’ बंद करचें अशें थारावंक नाशिल्लें. ताणें आमकां तें आतां तरणे पिळगे सुवादीन कर म्हूण सांगलें.

तरणे पिळगेचें प्रतिनिधित्व घेवन बाय माधवी सरदेसायान मुखार सरून म्हळें, “तुमचे पिळगेंतल्या लोकांची म्हाका खबर ना, म्हालगड्यांचेंय मत्त हांव नेणां. पुणून म्हजे पिळगेंतलीं तरणीं धाटीं भुरगीं ‘जाग’ रुचीन वाचतात तें हांव पळेतां… तांकां म्हयन्या- म्हयन्याक चिंतूंक लावपी कितेंय तरी मेळूंक जाय. दुसरें कितेंच येना तेमेरेन जाग चलूंक जाय. चलोवपाची दायकी हांव म्हज्या आंगार घेतां. म्हयन्या- म्हयन्याक म्हाका संपादकी टिपणां मेळत रावलीं आनी भायल्यान येता ती मॅटर निवळावन मेळ्ळी जाल्यार बाकिची सगळी दायकी हांव म्हज्या आंगार घेतां…”

‘ना’ म्हणूं येता?

कोणाचेच पांय आयुश्यांत ओडूंक नात.

नवे पिळगेंतल्या नव्या दमाच्या, नवी उमेद घेवन कोंकणीचें कार्य करूंक भायर सरिल्ल्या बाय माधवीक नाउमेद करपाचो प्रसंग नवी पिळगी येवंक दिवची ना अशी आस्त बाळगितां.”

जागाच्या जाळवणदारांनी येवजिल्लें ताचे परसय अदीक सरसपणान आनी पोटतिडकेन माधवीबायन हें काम फुडें व्हेलें. आगस्ट 2006 वर्सा सुमंतबाबांक अचकीत मरण आयलें. 2008 वर्सा रवीन्द्रबाबाची भलायकी बरी उरना जाली आनी संपादक म्हण जागाचीं सगळीं सुत्रां सर्वार्थान माधवीबाय कडेन आयलीं.

माधवीबायन ‘जाग’ म्हयनाळ्या वांगडाच जाग प्रकाशनाचे वतीन साबार पुस्तकां उजवाडायलीं. हातूंत चडशीं रवीन्द्रबाबाचीं पुस्तकां आसलीं. जागान उजवाडायिल्ल्या आदल्या फामाद अशा पुस्तकांच्यो नव्यो आवृत्योय काडल्यो. जागान 75 दर्जेदार पुस्तकां उजवाडायलीं. माधवीबाय ह्या संवसारांत आसतना दामोदर मावजो हांचे ‘सपनमोगी’ हें जागान उजवाडायिल्लें निमणें पुस्तक.

माधवीबायच्या संपादना खाला 2013 वर्सा उजवाडाक आयिल्लो दिवाळी-नातलां अंक हो निमणो अंक. हो अंक तयार जातनाच माधवीबाय बरें ना जालें. अशेंय आसतना तांणी हो दिवाळी-नाताल अंक उजवाडायलो.

ह्या आंकांत वाचप्याक उद्देशून माधवीबाय बरयतात:

“फाटलीं दोन वर्सां फाट खूप दुखताली. दोतोराक दाखयल्ली, तरी… कूड शिटकायताली. म्हजे कडेन लक्ष दी… हरशीं चिन्नविज्ञान –Semiotics– म्हजो सामको आवडटो विशय. पूण कुडीचीं चिन्नां- ताच्यो शिटकावण्यो – वळखूंक हांव खूप उणे पडलें. दुयेंसाचें नांव आयकून चडशीं जाणां भियेलीं. कॅन्सर! तुजे लागीं कशें म्हूण उलोवप कळच नाशिल्लें… चडश्या जाणांची प्रतिक्रिया. हांवूय सुरवेक मातशें ‘हाल्लें’. उरल्यांत तीं कामां कवळुपाचें येवजूंक लागलें. भियेलें मात ना. दिसलें म्हजे परिक्षेचो वेळ हो, धिटायेन तोंड दिवप… कितेंय जावं, परिस्थितीक लागून, उपाय नासून, जागाक कांय म्हयने तकलेंतल्यान कुशीक काडून दवरचें पडलें.”

आपले एके लागणुकेविशीं माधवीबाय कितलें समर्पीत आसलें तें हाचे वयल्यान कळून येता. ही लागणूक जागाची आनी कोंकणीची.

माधवीबायक 22 डिसेंबर 2014 दिसा दुखेस्त मरण आयलें. जागाचें प्रकाशन कांय काळापुरतें थांबलें. पूण जाग बंद पडप हें कोंकणीक परवडनासलें. रवीन्द्रबाबांच्या उतरांनी सांगचें जाल्यार दैवाक पुटवनासलें. सुमंतबाब, रवीन्द्रबाब आनी माधवीबायचें यादस्तीक तें.

कांय म्हयन्याच्या खंडा उपरांत जुलय 2015 त जाग परत एकदां उजवाडाक आयलो. माधवीबायची धूव आसावरी हिणें आपले आवयचें दायज फुडें व्हरपाचें थारायलें. ह्या अंकांत संपादपी आसावरी नायक बरयतात – “माधवी बाय आमकां सोडून गेलें आनी जागा आंकाचेरुय अरिश्ट आयलें. जागाचें कितें करचें तेंय सुचना जालें. तरीय ह्या काळांत आमचे इश्ट आनी कोंकणीचे कार्यकर्ते, बरें मागपी हांचो खूप आदार जालो. तांचो धीर, फाटबळ आशिल्लें. ह्या सगल्यांच्या सांगातान जाग बंद पडूंक दिवप ना अशें थारायलें. जाग ही कोंकणीची गरज आनी माधवीबायची भावनीक गुंतवणूक. देखून जाग चालू उरतलोच, अशें न्हय जाल्यार तो आनीक बरे रितीन चलयतले.”

कितलीं आश्वासक, साहसी उतरां हीं. ह्याच म्हालवजाचेर आयज नव्या रुपांत आयिल्ल्या जागाक आठ वर्सां जालीं. पुस्तक प्रकाशनाचे मळारूय जाग प्रकाशनाचें काम चालूच आसा. ‘तांचे विशीं…म्हजेच विशीं’ हें माधवीबायच्या लेखांचेर आदारीत पुस्तक, ‘नंदालो पोर..’ ही सुमंतबाबाली आपउक्तावणी आनी ‘वर्सल’ हो डॉ. प्रकाश पर्येंकार हांचो कथासंग्रह अशीं तीन दर्जेदार पुस्तकां उजवाडायलीं. जागाचो वावर अखंडपणान चलत आसा. जागाचे वर्गणीदार वाडत आसात आनी आयज ताणें 50 व्या वर्सांत पावल घालां..

‘हम होंगे कामयाब एक दिन’, ह्या मंत्राचो कानांत घुमपी नाद आनी स्फूर्त घेवनूच आमी इतली मजल मारल्या. त्याच नेटार मुखार पावलां मारतात. कोंकणी म्हयनाळ्यांच्या इतिहासांत ‘जागा’न मानाची उंचेली सुवात जोडिल्ली आसा हें आमी नव्यान सांगपाची गरज ना.

०००००००००००००००००००००००००००००००००

जागाचें मुळावण घट्ट

जाग नेमाळ्याचो आऩी पर्यायान संस्थेचो जल्म जालो ताचो हांव एक साक्षिदार. हांव पांचवे- सवेक बी आसत. रवीन्द्रबाबांगेर सांजे वतालोंच. कोंकणी चळवळीची रणनीती तेन्ना ह्या व्हडल्या घरांत चलताली. रवीन्द्रबाबान एक व्हिजन मुखार दवरलें. साहित्यीक अभिरूचीसंपन्न नेमाळें कोंकणींत सुरू करप. शंबरेक पुस्तकां उजवाडावप. तेन्नाच सरकारा कडेन भाशेच्या प्रस्नां खातीर मागण्यो करपाक तोंड उरतलें अशें तांचें म्हणणें. सुमंत केळेकार सर हांकां तांणी ही जापसालदारी दिली. 

प्रकरण दिसता तितलें सोपें नाशिल्लें. बरें दर्जेदार साहित्य येवप, ताचेर संपादन करप, तेन्नाच्या काळांत पुण्यात वचून लेटरप्रेस पद्धतीन छापून हाडप हें सगळें काम सुमंतबाब करी. खूब तकालशीचें काम. 

जाग नेमाळें तयार जातकच अंक दोडपाचें काम, पत्ते बरय, तिकेटी लाय हातूंत केळेकारांचें आख्खें कुटुंब योगदान दितालें. विजय सरदेसाय तेन्ना ल्हान. ताका टपाल तिकेटी दसोवपाचें काम आशिल्लें. उमेदीन करी. योगेश गावणेकार म्हाड्डोळा पोस्टांत तो पोटलो व्हरून घालतालो. जागाक आयिल्लीं पत्रां घेवन येतालो.  हालींच सुमंत सराच्यो धुवो मेळ्ळ्यो. पापाल्या कश्टांची, अर्थीक दगदगांची याद काडटकच तांणी दुकां काडलीं. आज जाग जो सातत्य आऩी दर्जो राखून तग धरून आसा, ताचें मुळावण रवीन्द्रबाब, सुमंतबाब आनी माधवी सरदेसाय ह्या संपादकांच्या सासायेच्या बुन्यादीच्या नेटार येता.

मुकेश थळी